نمایشگاه هنر ایران: انتقال چله بردستگاه جاجیم بافی
ابزارموردنیاز: برای چله ریزی بر روی دستگاه جاجیم بافی تنها ابزار مورد نیاز ، قیچی است. البته با این فرض که چله دوانی آن انجام شده است. در غیر این صورت ابزار، وسایل و تجهیزات مختلفی لازم است که با بسیاری از آنها قبلا آشنا شده اید.
انتخاب نوع چله کشی
میدانید که چله کشی در انواع بافته های داری و دستگاهی، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم یعنی ابتدا چله دوانی شده و سپس بر روی آنها چله ریزی میشود . برای چله کشی جاجیم مانند قالی، میتوان از هر دو روش گفته شده ، در همۀ حالت های آنها استفاده کرد . انتخاب روش چله کشی برای جاجیم ، به شیوه های مرسوم در هر منطقه با توجه به ویژگیهای فرهنگی ( آداب و رسوم ) وابسته است . همچنین به امکانات و ویژگی های فنی مانند ؛ نوع دستگاه ، نوع چله کشی ، روش بافت ، پایین کشی 1و در نهایت خواست بافنده بستگی دارد. هر کدام از روشهای چله کشی ، از لحاظ فنی امکاناتی را فراهم میکند که در نهایت ، اولویت داشتن هر کدام از آنها برای بافنده ، باعث انتخاب نوع چله کشی میگردد . چنانچه فضای کافی با توجه به طول در نظر گرفته شده برای جاجیم در اختیار باشد ، بهتر است چله کشی مستقیم یا غیرمستقیم ، از نوعی باشد که نیاز به پایین کشی نداشته باشد . مانند جاجیم هایی که در روستاها و در بین عشایر در فضای باز که محدودیت طولی وجود ندارد بافته میشوند . در این روش با پیشرفت بافت، بافنده محل خود و کوجی یا کوجی ها را جابه جا کرده و بافت را به اتمام میرساند . اما اگر فضای لازم وجود نداشته باشد میتوان چله کشی مستقیم یا غیرمستقیم را طوری انتخاب کرد که امکان پایین کشی وجود داشته باشد . در این حالت اگر چله کشی بر روی دار یا دستگاه عمودی باشد ، می توان از چله کشی مستقیم به صورت ترکی یا همدانی یا تلفیقی بهره برد که تقریباً به میزان سی تا پنجاه سانتیمتر کمتر از دوبرابر طول دار امکان بافت وجود خواهد داشت . اما اگر چله کشی بر روی دستگاه افقی باشد ، ابتدا باید به میزان دلخواه، چله دوانی و سپس بر روی دستگاه چله ریزی کرد . در یک روش چله به دور تیرک بالایی پیچیده میشود و با پیشرفت بافت، جاجیم بافته شده بر روی تیرک پایینی جمع میشود . در این حالت تیرکهای بالایی و پایینی با توجه به نوع دستگاه باید قابلیت چرخش حول محور خود و ثابت شدن را داشته باشند.
آماده سازی تارهای جاجیم
جاجیم بافتهای است که تارهای آن رنگی می باشد. این ویژگی، تفاوت اصلی چله کشی جاجیم با تمام انواع چله کشی ها است . در حقیقت چله کشی جاجیم تنها شیوه ای است که تارهای آن ، از رنگهای متنوع انتخاب میشود . رنگ تارها در بافته هایی مانند انوع گلیم، قالی و … میتواند تک رنگ باشد که معمولاً سفید رنگ است . زیرا در این دست بافته ها ، تارها با گره یا پوددهی سراسری و یا پودپیچی پوشانده میشوند و رنگ تارها دیده نمیشود. اما در جاجیم چون رنگ تارها دیده میشوند و طرح جاجیم را شکل میدهند، لزوماً باید رنگی و متناسب با طرح و نقش در جای خود قرار گیرند جاجیم ها به صورت تارنما و یا تار و پودنما هستند. از این رو فاصلۀ تارها در هنگام چله کشی بر روی دستگاه برای جاجیم، با توجه به تارنما یا تار و پود نما بودن آن تغییر میکند. نکتۀ اول این است که برای چله کشی جاجیم تار نما، هیچ فاصله ای بین تارها در نظر گرفته نمی شود. اما در چله کشی برای جاجیم تار و پودنما، بین تارها به اندازه نصف قطر تار، فاصله باید وجود داشته باشد. نکتۀ دوم هم این است که در صورت تار و پود نما بودن جاجیم ، پودها نیز متناسب با طرح باید رنگی باشد، در حالیکه در جاجیم تارنما اجباری به رنگی بودن پودها نیست و میتواند از ابتدا تا انتهای کار از یک رنگ انتخاب شود.
ویژگی های نخ های جاجیم
مواد اولیۀ مورد استفاده در جاجیم معمولاً از جنس پشم بوده و به صورت پُرتاب و رنگی است . به جای نخ پشمی برای بافت جاجیم میتوان از نخهای پنبه ای ، ابریشمی ، کاموا یا آکرولیک نیز استفاده کرد. پودها در جاجیم بافی مانند نخهای پرز در قالی ، نباید پرتاب باشند و اگر این پودها دارای یک سوم تاب تارها باشد مناسب هستند.
در هنگام تهیۀ نخ برای تارهای جاجیم باید نکات زیر را رعایت کرد؛
1- جنس و کیفیت نخ با توجه به نوع جاجیم (پرتاب بودن تارها) انتخاب شود.
2- تعداد نخهای رنگی با توجه به طرح جاجیم انتخاب شود.
3- مقدار نخها از هر رنگ با توجه به ابعاد و طرح جاجیم محاسبه و تعیین شود. هر قدر کیفیت نخهای رنگی جاجیم به ویژه تارها، بهتر باشد، جاجیم بافته شده از مرغوبیت بیشتری برخوردار خواهد بود.
پیاده کردن طرح جاجیم هنگام چله کشی
برای پیاده کردن طرح جاجیم مورد نظر، ابتدا باید در هنگام چله دوانی به زمان و محل تغییر و اتصال نخ های رنگی توجه داشت . با تغییر تعداد تارهای رنگی کنار هم ، که میتواند از یک تار رنگی تا تعداد زیادی تار رنگی در عرض باشد، نوارهای طولی به صورت راه راه شکل میگیرد . با کم و زیاد کردن تعداد تارها ، میتوان چله کشی های متنوعی برای جاجیم به وجود آورد. هنگام انتقال چله بر روی دستگاه ، دو اصل اساسی زیر باید رعایت شود؛
1- رنگی بودن تارها متناسب با جاجیم مورد نظر
2- میزان تراکم تارها
در هر کدام از حالت های چله کشی برای دست بافته ها ، محل اتصال نخها ، چه به دلیل تغییر رنگ یا اضافه کردن نخ همرنگ با تار قبلی ، در طول بافت نباید مزاحمتی ایجاد کند.
نکات مهم در هنگام انتقال چله بر روی دستگاه افقی
در قسمت قبل چله دوانی و چله ریزی بر روی دار را فراگرفته اید. چله ریزی بر روی دستگاه تقریباً شبیه به چله ریزی بر روی دار است . با این توضیح که نوع دستگاه جاجیم در انتخاب روش انتقال تأثیر مستقیم دارد. بعد از چله دوانی با توجه به طول جاجیم که اغلب بین 15الی 20متر است و همچنین طرح آن، که قرار است بافته شود، تارها بر روی دستگاه منتقل می شود (عرض جاجیم ها نیز اغلب بین 15الی 50سانتیمتر است.) یکی از روشهای چله دوانی که برای جاجیم میتوان استفاده کرد این است که نخها با استفاده از چوب – میخ های بلندی که در زمین به صورت یک چهار ضلعی قرار گرفته اند، توسط دو شخص به صورت دو نفره، که یکی از آنها دارای مهارت بیشتری است، به دور آن چوب میخها، گردانده میشود. همچنین این دست بافته (جاجیم ساده) این قابلیت را دارد که به راحتی و با چند میلۀ فلزی یا چوبی، دستگاه آن را بر روی زمین برپا کرد . همان گونه که عشایر در مناطق مختلف این کار را انجام میدهند . چهار میلۀ چوبی از نوع چوب هایی که نسبت به فشار مقاوم هستند یا لوله های فلزی به قطر بین 3تا 5و ارتفاع 30سانتیمتر برای مهار چهار طرف گوشه های چله بر روی زمین نصب میشوند. سر دستگاه و زیر دستگاه (برای اتصال بالا و پایین چله) میتواند دو میله به قطر 5تا 10سانتیمتر باشد که طول آن نیز نسبت به عرض جاجیم موردنظر از هر طرف حدوداً ده سانتیمتر بلندتر است. سه میله چوبی دیگر نیز مانند سه پایه در میانه کار برای نگه داشتن کوجی قرار میگیرد . برای مهار پایین و بالای چله های دوانده شده میتوان از یک نخ چندلا، مانند نخ ملیلۀ پایینکشی که در واحد یادگیری گذشته درست کردن آن را یاد گرفته اید استفاده کرد. یک سر نخ ملیله، از میان یک سر چله ها عبور کرده و سپس دو سر آن به دور چوب یا میلۀ پایینی دستگاه که در زمین به صورت عمودی فرو رفته اند پیچیده و محکم میشوند. سر دیگر چله نیز با یک نخ ملیله دیگر به همین شکل به دو میله یا چوب دیگر متصل میشوند تا چله ها کنار یکدیگر صاف و یکنواخت قرار گیرند. برای چله ریزی بر روی دستگاه افقی( از نوع فلزی یا چوبی) آنچه باید مورد توجه قرار گیرد دو عنوان زیر است:
1- یکنواخت بودن کشش چله ها.
2- رعایت فاصلۀ بین تارها با توجه به تار نما یا تارو پودنما بودن جاجیم.
چنانچه برای چله ها از نخهای مصنوعی مانند کاموا استفاده می شود باید کشش آنها به اندازه ای باشد که پاره نشوند. ستن کوجی در دست بافته ها مزایای زیادی دارد. کوجی بر روی چلۀ جاجیم هم، با ایجاد امکان زیر رو کردن پیاپی تارها، باعث راحتی و بالا رفتن سرعت بافت می شود. از دیگر سو با افزایش تعداد کوجی ها میتوان نقوش متنوع و پیچیده را نیز بر روی جاجیم پیاده کرد. کوجی به مثابۀ یک خطکش، همیشه مقابل چشمان بافنده قرار دارد و به او برای کنترل وضعیت بافت در صورت جمع یا بازشدن جاجیم کمک میکند. اگر جاجیم دارای طرحی ساده باشد از یک کوجی استفاده میشود و تارهای زیر و رو به وسیلۀ آن از هم جدا میشود. به این صورت که یک تار از داخل حلقۀ ایجاد شده در کوجی و یک تار در بین حلقه ها قرار میگیرد. حتی میتوان جاجیم های کم عرض و بسیار ساده را بدون استفاده از کوجی بافت که در این صورت زمان بافت بیشتر خواهد شد.
