چله کشی و کوجی بندی گلیم

نمایشگاه هنر ایران: چله کشی و کوجی بندی گلیم

چله کشی مراحل مختلفی دارد. پیش از اجرای مراحل چله کشی، لازم است دار بافندگی مناسب انتخاب شود. برای انتخاب دار باید موارد زیر را مد نظر قرار داد:
1- دار متناسب با طول و عرض بافته (گلیم) مورد نظر انتخاب شود.
2- استحکام دار (ضخامت و قدرت اجزای دار) نسبت به اندازه کار تناسب لازم را داشته باشد.
3- سردار و زیر دار باید صاف و بدون تاب و خمیدگی باشند.
4- پیچ و مهره های دار سالم و بدون خوردگی باشند.
5- راست روها باید موازی ،صاف ،بدون تاب و خمیدگی باشند.
6- فندک (در دارهای فندک دار) کاملا صاف و یکدست و بدون هیچ گونه برآمدگی یا فرورفتگی باشد.

پیش از شروع چله کشی، دار را چگونه کنترل میکنند؟ چرا باید دار را کنترل کرد؟ سالم نبودن دار در محصول نهایی چه تأثیری ایجاد خواهد کرد؟ پس از انتخاب دار، آن را تنظیم میکنند تا از سالم و آماده بودن دار برای چله کشی اطمینان حاصل شود. برای تنظیم و کنترل دار از ابزار و وسایلی مانند متر فلزی، گونیا، آچار قابل تنظیم و چکش استفاده میشود.

هنگام تنظیم دار نکات زیر باید رعایت شود:
1- سر دار و زیر دار باید موازی، صاف و به طور افقی بر راست روها قرار گرفته باشند .این کار با متر فلزی انجام میشود. در هنگام تنظیم دارهای کوچک باید احتیاط کرد که دار بر روی کنترل کننده برنگردد. دهانه آچار قابل تنظیم، (برای جلوگیری از گرد شدن،) در اندازۀ دقیق تنظیم شود. تنظیم کننده سر دار در هنگام کار بر دارهای بزرگ، باید مراقب سقوط از بالای دار باشد.
2- راستروها، با گونیا، متر فلزی و آچار، کاملا عمود بر سر دار و زیر دار تنظیم میشوند. فاصله راستروها از یکدیگر به گونه ای تنظیم میشود که شکل داخلی دار، یک مربع یا مستطیل، (با زوایای قائمه) را به وجود آورد.

– وجود هر نوع عیب و نقصی در هر مرحله تنظیم دار، بر روی کیفیت فرش تأثیر مستقیم خواهد داشت. هرچه دقت و حساسیت در تنظیم دار بیشتر باشد، محصول نهایی سالمتر خواهد شد.
– تنظیم و بازرسی دار، قبل از شروع کار چله کشی امری کاملا ضروری است. پس از انتخاب و تنظیم دار، نوبت به اجرای چله کشی میرسد. برای این کار مراحل سیه بندی، زهوار بندی،چله کشی، قرار دادن مهار وهاف انجام میشود، که در ادامه به ترتیب خواهید دید. نقشه گلیم بر اساس ریز بافت، متوسط و درشتبافت بودن طراحی میشود. (هر خانه نقشه به عنوان یک تار در نظر گرفته میشود.) در گلیم اصولاً این تناسبات با اندازۀ 10سانتیمتر و تعداد چله هایی که در این اندازه قرار میگیرند، سنجیده میشود. بنابراین، برای گلیم ریز بافت حدود 90تار یا چله، (گلیم) متوسط، 60تار یا چله و گلیم درشت بافت در حدود 30تار یا چله در نظر گرفته میشود.

*پس از پایان چله کشی، به چله های تنظیم شده بر دار بافندگی «تار» میگویند.

مرحله اول: سیه بندی
نخستین مرحله در چله کشی، سیه بندی است.
تعریف  سیه بندی  و  اهمیت  آن: به علامتگذاری و تقسیم بندی عرض دار (سر دار و زیر دار،) به واحدهای معین 10سانتیمتر برای تعیین تعداد چله های هر واحد در عرض گلیم، «سیه بندی» میگویند. سیه بندی بر روی دار برای نظم بخشیدن و یکنواختی فاصله چله کشی مورد استفاده قرار میگیرد. ابزار و وسایل مورد نیاز برای این کار عبارت اند از : کاغذ ساده، نوار چسب، قیچی، خطکش، مداد و ماژیک.

سیه بندی در چند گام به ترتیب زیر اجرا میشود:
1- سطح زیر دار و سر دار را با کاغذ میپوشانند تا بتوان به راحتی روی آن علامتگذاری کرد.

2- نقطه میانی سر دار و زیر دار به وسیله متر مشخص و روی کاغذ سفید با ماژیک علامت گذاری میشود.
3- متر را روی سطح کاغذ زیر دار و سر دار گذاشته و دقیقاً یکبار از مرکز به سمت راست و یکبار دیگر از مرکز به سمت چپ دار، (تصاویر1-19تا )1-22با اندازه های 10سانتیمتری علامت گذاری میشود.

– باید به این مسئله دقت نمود که تعداد چله های مورد نیاز باید از وسط سر دار و زیر دار به طور مساوی پخش شود.
– فاصله میان چله ها در چله کشی گلیم باید به اندازۀ قطر همان چله باشد. مثال: اگر عرض گلیم دو متر باشد، به کمک متر یا خطکش، از نقطه میانی سر دار به اندازه یک متر در سمت راست و یک متر در سمت چپ کار علامت گذاری انجام میشود. در نقشه شیرازه محاسبه نمی شود؛ اما در هنگام چله کشی حداقل 2تا 4چله برای شیرازه به تعداد چله ها اضافه شود. در اجرای سیه بندی، معمولاً در قسمت سر دار نسبت به زیر دار 2میلیمتر اضافه درنظر گرفته میشود. به این شکل که اگر سیه بندی در قسمت زیر دار 10سانتی ِ متر باشد بر روی سر دار اندازه سیه بندی 10/2سانتیمتر خواهد بود.

مرحله دوم: زهوار بندی

تعریف زهوار: دو قطعه نخ از پود کلفت، به قسمت بالا و پایین دار به صورت عرضی و موازی با سر دار و زیر دار به تیرهای عمودی دار (راست روها) میبندند. به این نخها زهوار و در اصطلاح گلیم بافی یا قالی بافی به این عمل زهوار بندی می گویند.
بستن نخ زهوار بر دار: پس از مرحله سیه بندی ، زهواربندی روی دار انجام میشود. دراین مرحله برای بستن نخ زهوار پایینی سعی میشود تا در دارهای کوچک فاصله ای در حدود 20-25سانتیمتر بین نخ زهوار و زیر دار باقی بماند. همچنین برای بستن نخ زهوار بالایی فاصله ای حدود 20-25سانتیمتر نسبت به نخ زهوار پایین و سر دار باقی بماند. زهوارها روبه روی چله کش قرار میگیرند. در هنگام چله کشی توسط چله کش و زیر و رو کردن چله ها نسبت به نخ زهوار چنانچه اشتباهی صورت گیرد و یا جابه جایی رخ دهد، به راحتی میتوان آنها را دید و تشخیص داد و برای درست یا جابه جا کردن آنها اقدام کرد.

مرحلۀ سوم: چله کشی
به کشیدن نخهای چله بر سر دار و زیردار، متناسب با ابعاد نقشه و رج شمار آن، که از سمت راست دار شروع و در سمت چپ دار تمام میشود،اصطلاحاً «چله کشی،» و فردی که این کار را انجام می دهد «چله کش» میگویند.
ابزار و مواد مورد نیاز دراین مرحله شامل: نخ چله ، چوب هاف،
تسمه یا مهار، خطکش، مداد، سیخ پودکشی و قیچی است. برای افراد چپ دست بهتر است چله کشی از سمت چپ شروع و در سمت راست خاتمه یابد. با در نظر گرفتن اینکه در سمت چپ اولین چله روی نخ زهوار پایینی و از زیر نخ زهوار بالایی و آخرین چله از زیر نخ زهوار پایینی و از روی نخ زهوار بالایی رد میشود. پیش از شروع چله کشی باید به نکات زیر توجه داشت:
1- نخ چله متناسب با رجشمار نقشه (ریزی یا درشتی نقشه) تهیه میشود. اگر نقشه و بافت درشت باشد از نخ چله ضخیمتر و برای نقشه و بافت ریز از نخ چله ظریفتر استفاده میشود.
2- کلاف یا دوک نخ چله را باید باز کرده و نخ را به صورت گلوله ای به اندازۀ حجم دست (در دارهای آموزشی) درآورد، تا هنگام چله کشی بتوان نخ چله را به راحتی از زیر دار و سر دار رد کرد و چله کشی را به آسانی انجام داد.

3- کشش نخهای چله باید در تمامی قسمتهای عرض دار به صورت یکسان و یکنواخت باشد.

4- برای سرعت بخشیدن و یکنواخت انجام دادن چله کشی، بهتر است این کار به صورت دو نفره انجام شود. تقسیم بندی کار چله کشی دو نفره به این صورت است که کشیدن و تنظیم چله ها باید توسط فردی که در جلوی دار است انجام شود و نفر دوم که در پشت دار است فقط با عبور نخ چله و تنظیم فاصله چله ها بر روی سردار با چله کش اصلی همکاری میکند.
5- عرض مورد نظر برای گلیم بافی و همچنین تعداد تارها

6- برای شیرازه بافی، حداقل یک جفت و حداکثر دو جفت چله، قبل از شروع نقطه چله کشی و به همین تعداد، در آخر چله کشی بعد از نقطه اتمام چله کشی تعیین و مشخص گردد.

7- فاصله بین تارها به صورت یکسان و به یک اندازه رعایت شود. در هر یک سانتیمتر برای گلیم با رجشمار متوسط معمولاً بین 5تا 6چله کشیده میشود. یا چله های شیرازه بافی باید از قبل مشخص گردد. (در مرحله سیه بندی تعداد نخهای چله با توجه به عرض کار محاسبه و تعیین میشود).

قبل از نقطه شروع چله کشی از سمت راست دار ، چله های اضافی برای شیرازه بافی در نظر گرفته میشود (نقطه شروع چله کشی همان نقطه ای است که در مرحله سیه بندی با ماژیک بر روی سطح
زیر دار و سر دار مشخص شده بود.) برای شیرازه، سمت چپ گلیم نیز بعد از نقطه پایانی چله کشی به همان تعداد چله های سمت راست در نظر گرفته میشود.

شروع چله کشی
با آغاز شدن چله کشی بر روی دار باید ابتدای نخ چله را به زیر دار ثابت و محکم کرد تا بتوان چله کشی را انجام داد. برایاین کار از روشهای مختلفی برای گره زدن استفاده میشود که متداول ترین آنها گره معمولی است. سر نخ گلوله چله آماده شده را باید باز کرد و با شمارش تعداد چله های درنظرگرفته شده برای شیرازه قبل از نقطه شروع سیه بندی، برروی سمت راست زیر دار گره معمولی زد. سپس چند دور زیر دار میچرخانند. پس از پایان چله کشی برای ثابت نگه داشتن چله ها نیز چند دور پیچانده و آن را گره میزنند. البته باید دقت نمود که این گره بعد از آخرین نقطه سیه بندی باشد و تعداد چله های در نظر گرفته شده برای شیرازۀ سمت چپ، به زیر دار زده شود تا چله ها به صورت ثابت و بر روی دار قرار گیرند. کشش چله ها از ابتدا تا انتهای چله کشی باید یکنواخت باشد تا از شل و سفتی آن جلوگیری شود. برای اجرای چله کشی، بهتر است دو نفر با یکدیگر همکاری داشته باشند در دارهای بزرگ یک نفر نزدیک زیر دار مینشیند. فرایند چله کشی خوب وابسته به این فرد است و دیگری مسلط بر دار میایستد (اما در دارهای کوچک یک نفر روبه روی دار و دیگری پشت دار می ایستد.) نفرنشسته گلوله نخ تار را از زیر نخ زهوار پایینی و از روی نخ زهوار بالارد میکند و به نفر دوم می دهد. نفر دوم از محل اولین علامت سیه بندی، با رعایت فاصله لازم برای تارهای شیرازه، گلوله چله را از روی سردار عبور میدهد و به صورت مستقیم به پایین هدایت میکند تا نفر نشسته آن را بگیرد. نفر نشسته، گلوله نخ چله را از پشت زیر دار عبور میدهد و به روی زیر دار هدایت میکند،کشش چله را تنظیم و سپس این بار گلوله را از روی نخ زهوار پایینی و از زیر نخ زهوار بالایی رد میکند و مجدداًبه نفر دوم میدهد. یعنی برخلاف دفعه قبل عمل میکند و به همین ترتیب گلوله نخ به صورت یک در میان از زیر و روی نخهای زهوار رد میشود تا چله به تعداد مورد نیاز کشیده شود. در حین چله کشی با رسیدن به علائم سیه بندی تعداد چله ها باید شمارش شود تا پراکندگی چله کشی بر اساس رجشمار مورد نظر درست باشد و به روی آخرین چله، مطابق بر هر واحد سیه بندی، علامت زده میشود تا واحدهای سیه بندی نسبت به هم مشخص شوند و شمارش چله های بعدی به سهولت انجام گیرد.

تنظیم کشش چله: نکته مهم و اساسی در چله کشی، تنظیم کشش چله هاست. برایاین کار فرد نشسته پس از هر بار دریافت گلوله نخ چله، آن را متناسب با کشش چله قبلی کنترل میکند و با دست مخالف آن را بر روی زیر دار محکم نگه میدارد و مانع از شل شدن آن میشود. سپس با دست دیگر گلوله نخ را با عبور از رو و یا زیر نخ زهوار به فردایستاده می دهد. این کار تا کشیدن آخرین چله ادامه مییابد. در پایان کار سر آزاد نخ چله را چند دور به دور زیر دار میچرخانند و مانند ابتدای کار، گره میزنند.

– در چله کشی، اولین تار یا چله از زیر نخ زهوار پایین شروع میشود. آخرین تار یا چله نیز روی نخ زهوار پایینی تمام میشود.
-کنترل شمارش چله ها: برای شمارش چله، سیخ پودکشی یا خطکش فلزی از جای نخ زهوار پایینی رد میشود تا شمارش چله ها به آسانی انجام گیرد.
– پس از اتمام چله کشی، برای تسریع در شمارش تارها در نقشه خوانی، میتوان به صورت دسته های ده تایی، پنجاه و صدتایی بر روی چله ها با ماژیکهای رنگی علامت گذاری کرد. برای ایجاد بافت یکدست و یکنواخت در طول چله کشی، میتوان براساس رجشمار عرضی در طول چله کشی نیز علامت گذاری نمود تا شاهد بافت یکنواخت نسبت به هم در عرض و طول بافته باشیم.
– نخ زهوار بالا تا پایان بافت باقی میماند . اما نخ زهوار پایینی بعد از رد کردن تسمه یا خط کش بریده میشود. البته بهتر است نخ زهوار پایینی پس از بافت زنجیره و یک ردیف پودگذاری، بریده شود تا اگر مشکلی در زنجیره بافی پیش آمد بتوان با کمک نخ زهوار اشکال را برطرف کرد.

مرحله چهارم: بستن مهار و قرار دادن هاف

برای تکمیل چله کشی و پیش از شروع بافت، کارهای دیگری از جمله بستن مهار و قرار دادن هاف نیز انجام میشود.
الف)  قراردادن و بستن  مهار( تسمه:) مهار وسیله ای کاملا صاف و مسطح به عرض 2سانتیمتر و طول متناسب با پهنای بافت (کمی بلندتر از عرض گلیم و کوچکتر از قاب داخلی دار) و ضخامت2ـ 1میلیمتر است.
نکته: بهتر است مهار از جنس فلز انتخاب شود. با این شرط که لبه های آن کاملا صاف، هموار و بدون بریدگی و تیزی باشد.

اهمیت و کاربرد مهار: مهار در اصل از حرکت پودها در هنگام دفتین زدن به سمت پایین جلوگیری میکند. همچنین استفاده از مهار یک سطح هموار و یکنواخت را برای شروع کار یا همان دم کار به وجود می آورد. علاوه بر آن باعث میشود دم کار چند سانتیمتر با زیر دار فاصله پیدا کند. این فاصله همچنین باعث سهولت بافت در ابتدای بافته میشود. قرار دادن و بستن مهار در بین چله ها در چند گام به ترتیب انجام میشود:
در گام نخست، سیخ پود کشی را در راستای نخ زهوار پایینی از سمت راست (برای افراد راست دست) یا سمت چپ (برای افراد چپ دست) بین همه چله های زیر و رو میبرند. (البته بستگی به عرض بافت نیز دارد. در بافته های کم عرض سیخ را یک مرتبه در میان چله ها و در بافته ها با عرض بیشتر در چند نوبت.) در گام دیگر سیخ پودکشی را در بین چله ها 45درجه میچرخانند تا بین چله ها فاصله بیشتری به وجود آورند و تسمه یا مهار را به راحتی میان آنها قرار دهند. در گام آخر، مهار را در میان چله ها تا حد ممکن پایین آورده و آنرا به زیر دار از دو طرف با دو تکه نخ چله محکم میبندند.
نکته: اگر فاصله ایجاد شده بین چله ها برای قرار دادن مهارکم باشد و مهار به راحتی بین چله ها قرار نگیرد با انگشتان اشاره و شصت دست، چله را گرفته و جلو میکشند تا با این عمل مهار به راحتی در میان چله های زیر و رو قرار گیرد.
ب) قرار دادن هاف: هاف چه کاربردی دارد ؟این وسیله در کجای دار بافت قرار می گیرد؟ میله یا چوبی که در بین چله ها و بالاترین قسمت آن قرار گرفته است، هاف نام دارد. از هاف به جای نخ زهوار بالایی استفاده میشود. هاف جایگزین نخ زهوار بالایی میشود. برای قرار دادن این وسیله در جای خود میتوان همانند قرار دادن مهار عمل کرد. هاف برای زیر و رو نگاه داشتن چله ها و همچنین امکان عبور آسانتر پود از میان چله ها بهکار میرود. برای عبور راحت پود از میان چله ها، هاف را به پایین حرکت میدهند تا فاصله میان چله ها بیشتر شود و پود به راحتی از آنها عبور کند.

شایستگی کوجی بندی
کوجی میله ای استوانه ای شکل از جنس چوب یا فلز با قطر حدود 4-6سانتیمتر است که طول آن کمی بلندتر از عرض است و در میانه دار به صورت عرضی، پایین هاف (پایین نخ راهنمای بالا) و روی چله ها قرار میگیرد.

کاربرد کوجی:کوجی برای جلوگیری از کجی فرش و جداسازی و تفکیک چله های زیر و رو و تنظیم چله هاست. همچنین در هنگام پودکشی به بافنده کمک میکند. بافنده با فشردن دست روی چله های بالای چوب کوجی میتواند فاصله ای بین تارهای زیر و رو ایجاد نماید و بدین ترتیب به راحتی پودها را با دست یا سیخ پود کشی از میان چله ها عبور دهد.

چگونگی بستن کوجی بر روی دار: بستن کوجی بر دار در چند گام به ترتیب زیر انجام میشود:
1ـ ابتدا دو میخ یک سانتیمتری به سر کوجی زده میشود یا اینکه در دو سر کوجی شیاری ایجاد میکنند.
2ـ نخی از جنس چله را به صورت دولا با دست تابیده (یا پود کلفت) و محکم دور میخهای دو سر کوجی گره میزنند یا آن را در داخل شیارها قرار میدهند و محکم میکشند تا نخ کوجی در داخل شیار محکم گردد. سپس انتهای نخ کوجی را در داخل شیار طرف دیگر چوب کوجی قرار داده و بار دیگر نخ را محکم میکشند تا سفت شود. پس از قرار گیری نخ چله داخل شیار آن را، محکم گره زده ثابت میکنند.این نخ به نام نخ کوجی1معروف است و برای گره زدن نخ کوجی از آن استفاده میشود. (دردارهای آموزشی میتوان از لوله های پلاستیکی هم برای کوجی استفاده کرد. دراین صورت نخ کوجی را میتوان از مجرای میانی لوله گذراند.)
3ـ زیر سریها را در بین کوجی و راست روها قرار میدهند. (زیر سری قطعه چوب مکعبی شکل به اندازه حدود10در 5 سانتیمتری است که برای ایجادفاصله بین چوب کوجی و چله ها از آن استفاده میکنند.)
4ـ کوجی را به موازات زیر دار و سر دار در پایین چوب هاف بر روی چله ها و به پایه های دار (راست روها) به وسیله نخ چله و به شکل ضربدری محکم میبندند.

5ـ نخ دیگری به نام نخ کوجی بندی را که از چله قطر بیشتری دارد و کم تاب است، به دور یک استوانه باریک (مانند خودکار) می پیچند.
6ـ نخ کوجی بند را به کوجی، از زیر نخ کوجی، از سمت چپ گره میزنند و برای استحکام بیشتر چند دور، دور کوجی میپیچند.
7ـ نخ کوجی بند را از زیر کوجی و سمت راست چله زیر هاف عبور داده و از سمت چپ آن به طرف جلو خارج میکنند و آن را از روی چوب کوجی میکشند تا چله عقبی به کوجی بچسبد.
8ـ میله یا چوبی صاف و به قطر تقریبی برابر با زیر سری و به طول حدود 15سانتیمتر روی کوجی و زیر نخ کوجی قرار میدهند.
9ـ نخ کوجی بند را که در گام هفتم به کوجی چسبانده بودند اکنون از روی نخ کوجی عبور میدهند و به آن گره میزنند.

10ـ این کار به ترتیب بر روی چله های زیرهاف تا انتها ادامه مییابد و به تناوب، میله صیقلی با آن به سمت راست حرکت میکند. در هنگام بستن نخ کوجی بند به نخ کوجی لازم است درایجاد فاصله یکنواخت بین چله ها از یکدیگر و همچنین فاصله اضافی با کوجی دقت به عمل آید.