نمایشگاه هنر ایران: بافت جاجیم نقش دار
ابزار و تجهیزات مورد نیاز
در بافتن جاجیم های نقشدار از 4کوجی برای جابه جایی تارها استفاده میشود. با بهره گیری از 4کوجی نیازی به هاف نخواهد بود. با سایر تجهیزات مورد نیاز در قسمت سوم آشنا شدید.
مشخص کردن ابعاد و طرح و نقش جاجیم
نمونه هایی از جاجیم های نقشدار
جاجیم های مناطق مختلف ایران طرح ها و نقوش متنوعی دارند. از نظر رنگ بندی نیز ویژگی های منحصر به فردی دارند. یکی از مؤلفه هایی که برای شناسایی جاجیم های مناطق مختلف سراغ داریم طرح و نقش است و دیگری رنگ و رنگ بندی. برای تولید جاجیم و به منظور مشخص کردن کمیّت مواد اولیه لازم است رنگبندی جاجیم و طرح و نقش آن دقیقاً معلوم شود. طرح جاجیم نشان دهنده کلیّت آن چیزی است که باید بافته شود، اما نقشه، مشخص میکند اجزای طرح چگونه و در چه مقیاسی بافته شوند. بنابراین ابتدا لازم است طرح جاجیم از نظر شکل و ابعاد نهایی آن و نیز نقوش و رنگهای آن را مشخص شود. طرح جاجیم مورد نظرتان را بر روی کاغذ ترسیم و رنگهای آن را مشخص نمایید.
طراحی نقشه و رنگ آمیز
پس از تعیین طرح، نوبت به انتقال طرح بر روی کاغذ نقشه میرسد. برای این منظور، با توجه به طرح نهایی، باید در نظر بگیریم که پس از بافت، جاجیم به چند قسمت میشود و از کجا برش میخورد. در این مرحله لازم است برای قسمتهایی از جاجیم که قرار است بریده شوند ریشه در نظر گرفته شود تا در هنگام دوخت، تعدادی از پودها را برای ایجاد ریشه بیرون بیاوریم، به گونه ای که به نقوش طرح خللی وارد نشود. با در نظر گرفتن همه این موارد اینک میتوان نقشه نهایی را ترسیم نمود. طراحی نقش در جاجیم همواره در راستای چله انجام میشود.
مشخص کردن مقدار مواد اولیه
برای تولید جاجیم نقش دار محاسباتی که باید برای تعیین مقدار مواد اولیه انجام شود همچون جاجیم ساده به تار و پود معطوف میشود. اما یک تفاوت مهم در روش چله کشی جاجیم های نقشدار با جاجیم
ساده موجب میشود تا محاسبه چله مصرفی متفاوت شود. در محاسبه چله باید مازاد تارهایی که برای استقرار کوجی ها میروند،به کار لحاظ شود. برای محاسبه مقدار مواد اولیه از واحد وزن استفاده میشود. تلاش کنید مقادیر مورد نیاز را در اسرع وقت به واحد گرم یا کیلوگرم تبدیل نمایید و در موقع نیاز، مقیاس وزن را به کار ببرید. برای محاسبه طول نخ چله، توجه به اندازه دستگاه بافت، لازم است: دو برابر طول دستگاه، منهای مقدار چله ای که برای کوجی هاست حدود اندازه 120 سانتی متر تقریبی برای خلاصی تارها و محل بستن کوجی ها محسوب میشود.
چله کشی
مرحلۀ اول: چله کشی بر اساس طرح
برای چله کشی جاجیم نقشدار، پس از انجام دادن یک مرحلۀ چله کشی، تارها به ترتیب خاصی توسط چهار فقره کوجی مهار میشوند. از این رو به این جاجیم ها جاجیم چهار کوجی نیز گفته میشود. در قسمت سوم، چله های جاجیم ساده را برای آماده سازی بافت زیر و رو کردید و با روش آن آشنا هستید. در جاجیم های نقشدار پس از تقسیم تارها به دو گروه، هر گروه از نخها را به صورت جداگانه باید زیر و رو کرد.
دوم: کوجی مرحله بندی
بدون تردید یکی از مهمترین مراحلی که برای بافت جاجیم های نقشدار باید با دقت فراوان انجام شود، نصب کوجی است.این بار بر روی یک دستگاه چله کشی شده چهار گُرت یا کوجی نصب میشود. کوجیها با ابزاری موسوم به کمان جابجا میشوند. هر دو کوجی با یک کمان مهار میشوند از این مرحله به بعد بهتر است کوجیها را با شماره گذاری بشناسیم تا برای اجرای طرح بدانیم کدام گروه از تارها باید جابه جا شوند. اولین کوجی چله های رو از دسته اولِ چله ها را بالا می آورد. این کوجی شماره 1است و تارهای زیر از همین دسته چله را کوجی 2جابه جا میکند. کوجی های 3و 4به همین ترتیب وظیفه جابه جایی تارهای زیر و روی دسته دوم چله را بر عهده دارند.
مرحله سوم: تنظیم کشش تارها و فشار چله
یکنواختی کشش تارها در بافته شدن یک جاجیم مرغوب و سالم نقش مهمی ایفا میکند. در وهله اول لازم است کشش همه نخهای چله یکسان باشد. پس از اطمینان از کشش یک اندازه همه تارها، نوبت به مقدار کشش آنها میرسد. برای مقدار کشش نخها دو نکته مهم را باید مد نظر قرار دهیم. اول این که مقدار فشار کششی زیاد حتی اگر به پارگی نخهای چله منجر نشود، موجب ازدیاد طول آنها خواهد شد. دوم اینکه کشش کم تارها، عبور پود را با مشکل مواجه میکند. همچنین موجب میشود تارها از محل خود جابه جا شوند و به تبع آن بافتن جاجیم را دشوار میکند. بنابراین کشش نسبتاً زیاد تارها برای طی مراحل بافت باید اعمال شود. این مقدار کشش با کاهش یا افزایش طول نخ چله تغییر میکند. بنابراین در دستگاه های بزرگتر، خلاصی چله بیشتر است.
مرحله چهارم: استقرار کمانها
وظیفه کمان، پایین و بالا بردن کوجیها و به تبع آن جابه جا شدن تارهاست. هر کمان دو کوجی را مهار میکند و وظیفه اش جابه جایی دو کوجی است. برای بافتن جاجیم هایی با عرض زیاد از کمان های بیشتری استفاده میشود.
معرفی ابزار بافت برای دستگاه چهار وردی
برای بافت انواع جاجیم ها ابزارهای ساده ای به کار میرود. در پیچیده ترین نوع جاجیم ها از همان ابزار ساده استفاده میشود و فقط ابزاری کمکی به دستگاه بافت اضافه میشود. به عبارت دیگر از آنجا که بافتن جاجیم های نقشدار مستلزم استفاده از فنون پیچیده بافت است، ضرورت دارد در دستگاه بافت ادواتی نصب شود تا امکان اجرای بافت فراهم گردد. در بافت جاجیم های نقشدار از چهار کوجی استفاده میشود. این تعداد کوجی برای اینکه امکان جابه جا شدن تارها را فراهم کنند و بافت صورت گیرد، با ابزاری ابتدایی موسوم به کمان مهار میشوند.
آماده سازی برای شروع بافت
بدین منظور بررسی شرایط، اعم از مواد اولیه، تجهیزات، ادوات و محیط کارگاه، ضرورت دارد که به شرح زیر است:
1- دستگاه بافت بررسی مجدد میشود تا اطمینان حاصل گردد در آن اشکال یا عارضه ای که مانع بافت شود، دیده نشده است.
2- پهنا بند، که ابزار مهمی برای حفظ کیفیت جاجیم است، در اختیار و بی عیب است.
3- کرکیت فراهم است و تیغه های سالم و صاف دارد و تا موجب پارگی چله نخواهد شد.
4- چله جاجیم دوباره بررسی میشود تا از سلامت نخها اطمینان حاصل گردد.
5- پود جاجیم و لااقل یک ماسوره تهیه شده از آن در دسترس است.
6- مهار کمان مقاوم و محکم است و تا فشار ناشی از جابه جایی کمانها موجب جابه جایی آن نمیشود.
7- نور و تهویه کارگاه مناسب و مطلوب است. پس از حصول اطمینان از این موارد، نخ ضخیمی را که از عرض دستگاه بزرگتر باشد از میان تارها عبور میدهیم و با کشش زیاد به طرفین دستگاه میبندیم تا بر روی آن سربندی جاجیم بافته شود.
فنون بافت جاجیم نقش دار و روش اجرا
در قسمت سوم جاجیم ها را از نظر فنون بافت به دو گروه اصلی تقسیم بندی کردیم. امکان نقش پردازی در خصوص تمامیِ جاجیمهای کج راه وجود دارد. لازمه ایجاد نقش، به جابه جا کردن حساب شده تارها بستگی دارد که توسط کوجی ها انجام میشود. در درس چله کشی و مرحله کوجی بندی، هر کدام از کوجی ها را با یک شماره مشخص کردیم. از این شماره گذاری به ترتیبی که در ادامه به آن میپردازیم استفاده خواهیم کرد. برای اجرای سربندی در جاجیم هایی که با چهار کوجی بافته میشوند، لازم است همه کوجیها به کار گرفته شوند. یعنی همه تارها در شکل گیریِ سربندی باید دخیل شوند.
بافت جاجیم نقش دار
بافت جاجیم با پودگذاری شروع میشود و به انجام میرسد. تفاوت پودگذاری یا بافت جاجیم های ساده و نقشدار، به ترتیب جابه جا شدن کوجی بستگی دارد. یعنی بافنده با عبور دادن پود، بافتن جاجیم را انجام میدهد. همان طور که در بافت جاجیم ساده ملاحظه شد، با استقرار هر پود، تارهای زیر و رو جابه جا میشوند تا پوددهی ادامه پیدا کند. در بافت جاجیم های نقشدار لازم است بافنده به ترتیب جابه جایی تارها توجه نماید. برای این منظور، الگوی جاجیم در هر ردیفِ بافت را، با شماره کوجی ها معلوم میکنند. در حقیقت بافته شدن جاجیم و صحیح بافته شدن آن به پودگذاری و صحتِ پودگذاری بستگی دارد. اما استقرار صحیح پود در جاجیم های نقشدار، به ترتیبِ جابه جایی کوجیها بستگی دارد.
کنترل کیفیت بافت
در جاجیم های نقشدار، چهار دسته چله برای بافت به کار میروند. از این رو در کناره های جاجیم، هر بار تنها یک رشته از چهار رشته نخهای چله با پود درگیر میشود. بنابراین در بافت این نوع جاجیم ها، به نسبت جاجیم های ساده، کشش پود به جمع شدگی بیشتر کناره ها می انجامد، به این معنا که جمع شدگی کناره های جاجیم نقشدار بیشتر از جاجیم های ساده است. برای کنترل کشش پود و جلوگیری از جمع شدگی کناره های جاجیم از پهنابند استفاده میشود.
پایینکشی: مرحله یکم: شل کردن پیچهای تنظیم دستگاه. مرحله دوم: انتقال مقدار بافته شده به طرف پایین. مرحله سوم: تنظیم کشش چله و ادامه بافت
سربندی انتهای جاجیم
جداسازی جاجیم از دستگاه
بُریدن جاجیم
در این مرحله باید تمامی قطعات برش خورده جاجیم، اندازه ای یکسان داشته باشند. همچنین بهترین محل برش جاجیم، حدّ فاصل پودهای آن است.
دوخت: در هنگام دوختن جاجیم احتمال آسیب رسیدن به انگشتانتان وجود دارد.
سردوزی: در هنگام سردوزی جاجیم احتمال آسیب رسیدن به انگشتانتان وجود دارد.
