نمایشگاه هنر ایران: تحلیل راهبردهای فرهنگی تولید فرش
از آنجاییکـه فـرش، محصولـی فرهنگـی و اقتصـادی اسـت، توجـه بـه عوامـل فرهنگـی مؤثـر در تولیـد فـرش میتوانـد در اثبـات فرهنـگ ملـی، هویـت و جهانـی شـدن تأثیرگـذار باشـد. فـرش دسـتباف یکـی از نمادهــای برجســته هویــت ایرانــی طــی ســالیان متمــادی شــناخته شــده اســت. شــاید بــه صراحــت بتـوان گفـت کـه منشـأ آن در ایـن سـرزمین بـوده و بـه قدمـت تاریـخ ( حداقـل بـا نمونه هـای تولیـد در دوران هخامنشـی ) حضـور داشـته و بـا طرحهـا و نقش هـا هویتـی را بـرای خـود پدیـد آورده اسـت. فـرش دسـتباف ضمـن آنکـه کالایـی بـا ارزش اقتصـادی اسـت، دارای ارزش معنـوی نیـز هسـت. فـرش سـرمایه غنـی میـراث فرهنگـی و هویـت ملـی مردمـان پاکدامـن و کهـن ایـران زمیـن اسـت کـه بـرای پاسداشــت آن نیازمنــد راهبردهــای فرهنگــی مناســب در تولیــدات آن اســت. تحلیــل ایــن راهبردهــای فرهنگـی میتوانـد در تولیـد فـرش بسـیار مؤثـر باشـد. توجـه بـه راهبردهـای فرهنگـی و عوامـل مؤثـر راهبـردی در تولیـد فـرش بـا تأکیـد بـر فرهنـگ ملـی، هویـت و اصالـت و تـوان بالقـوه جهانـی شـدن وظیفـه ای اسـت کـه تمامـی مردمـان ایـن سـرزمین در آن سـهیم هسـتند. در فرآینـد تولیـد فـرش عواملـی زمینهسـاز رویکـرد فرهنگـی در آن اسـت. از جملـه ایـن عوامـل، مـواد اولیـه، سـرمایه و طـرح و تولیـد اسـت. گرچـه هـر یـک از اینهـا در اقتصـاد فـرش نیـز تأثیـر دارد امـا اثـرات فرهنگـی آنهـا نیـز نبایـد نادیـده گرفتـه شـود.
1- راهبردهای فرهنگی در تولید فرش
تولیـدات فـرش در حالـت تـک بافـت، متمرکـز و غیـر متمرکـز باعـث شـده تـا بـا تنـوع امکانـات تولیـد در فــرش روبــرو باشــیم. بــه همیــن علــت برنامه هــای زمانبنــدی کوتــاه مــدت نیــز در تولیــد فــرش امکانپذیـر اسـت. امـا توجـه بـه عوامـل راهبـردی در ایـن فرآینـد تولیـد، میتوانـد همزمـان بـا حفـظ جنبه هـای اقتصـادی بـه مسـائل فرهنگـی نیـز بپـردازد. عوامـل راهبـردی – فرهنگـی در تولیـد فـرش بـا توجـه بـه هدفهـای متفـاوت فرهنگـی کشـور و هماهنـگ بـا تولیـدات فرهنگـی دارای ویژگی هـای خـاص اسـت. عوامـل مؤثـر در تولیـد فـرش شـامل نیـروی انسـانی، فضـا، مـواد اولیـه، سـرمایه، طـرح و تولیـد، واسـطه ها و سـازمان های مرتبـط میشـود کـه بـه بهینـه سـازی و تولیـد فرهنگـی مناسـب کمـک میکننـد.
نیروی انسانی
فـرش میـراث ملـی بـوده و حفـظ و پاسـداری از آن زمینـه سـاز ارزش هـای هویتـی اسـت، بنابرایـن وجـود نیــروی کارآمــد ملــی، فعــال، متخصــص، متعهــد و برخــوردار بــودن از شایســتگی کار گروهــی ضــرورت دارد. آن دسـته از نیـروی انسـانی کـه در زمینـه تولیـد فـرش مشـغول بـه کار اسـت، بـه دلیـل گسـتردگی جغرافیـا، قومیـت و جنسـیت دارای ارزش و اهمیـت ویـژهای اسـت. نیـروی انسـانی کارآمـد و متعهـد بـه ارزشهـای ملـی و فرهنگـی فـرش کسـی اسـت کـه بـا حفـظ و نگهـداری ارزشهـای ملـی و فرهنگـی، ارزشهــای مــادی و معنــوی فــرش را نیــز بــاور داشــته و در راســتای انتقــال آن بــه نســلهای بعــدی کوشـا باشـد. چنیـن نیرویـی هرگـز هـدف والای خویـش را نادیـده نگرفتـه و همـواره در کار بـه دنبـال تحقــق آن میکوشــد.
فضا
وجـود فضـای مناسـب بـرای تولیـد فـرش ضـروری اسـت. ایـن فضـا بایـد از قابلیت هـای مناسـب و فنـی بــرای تولیــد ماننــد نــور، تجهیــزات، تأسیســات و … برخــوردار باشــد. همچنیــن برخــوردار از جایگاهــی مناســب و در شــأن بافنــده و تعییــن کننــده هویــت متناســب بــا فرهنــگ ملــی بــرای تولیــد کننــده باشـد. مـکان تولیـد مناسـب همـواره باعـث آرامـش خاطـر، رعایـت تندرسـتی، شـأن و منزلـت بافنـدگان میگـردد. ایـن افـراد کـه هدفشـان ضمـن تولیـد محصـول، جایـگاه مناسـب ارزش ملـی- فرهنگـی آن اســت، در چنیــن فضایــی بــا میــل و اشــتیاق بیشــتری فعالیــت میکننــد.
مواد اولیه
یکــی از عوامــل مهــم و مؤثــر در تولیــد فــرش، بــه کار گیــری مــواد اولیــه داخلــی مناســب اســت کــه بـا محصـول ملـی و فرهنگـی هماهنگـی داشـته باشـد. انتخـاب مـواد اولیـه مناسـب، بـوم آورد و تولیـد ملـی باعـث میشـود کـه ضمـن برخـورداری فـرش از هویـت و اصالـت، دارای ارزش افـزوده نیـز گـردد. هماهنگـی نــوع فـرش بـا مـواد اولیـه در هـر موقعیــت جغرافیایــی از مهمتریــن توجهــات تولیـد اســت. همچنیـن رعایـت اصـول زیسـت محیطـی در چرخـه تولیـد فـرش و مصـرف مـواد اولیـه طبیعـی باعـث میشـود تـا ذخایـر ملـی در چرخـه مناسـب تولیـد قـرار گیـرد. کـه ایـن مسـئله ارزش افـزوده هویـت ملـی و فرهنگـی در ایـن محصـول را باعـث شـود.
سرمایه
توجـه بـه سـرمایه بـرای تولیـد مناسـب فـرش در ابعـاد گسـترده تولیـد فـرش تکبـاف یـا تولیـد انبـوه در مجتمع هـای تولیـد فـرش از اهمیـت زیـادی برخـوردار اسـت. سـرمایه معمـولاً در دو جنبـه سـرمایه مـادی و معنـوی تعریـف میشـود. پیونـدی کـه میـان اقتصـاد و فرهنـگ وجـود دارد باعـث میشـود کـه در فرآینـد تولیـد بهینـه فـرش ایـن محصـول از حمایت هـای معنـوی برخـوردار گـردد. ایـن حمایـت بـا برخـورداری از ارزشهـای هویتـی و در مقابـل تهاجـم فرهنگـی اسـت و پیونـد آن بـا معیارهـای اقتصـادی (در سـرمایه مـادی) قابلیـت جهانـی شـدن فـرش ایرانـی را تضمیـن مینمایـد.
طرح و تولید
بـا توجـه بـه میـراث فرهنگـی، هویـت ملـی و فرهنگـی و پیونـد سـرمایه مـادی و معنـوی در حوزه هـای اقتصــادی و فرهنگــی، زمینــه بــرای طــرح و تولیــد بهینــه فــرش فراهــم میگــردد. طرح هــا در فــرش از اصالــت و هویــت ملــی برخــوردار اســت. فرهنگ هــای تابعــه در طرحهــا نســبت بــه مناطــق جغرافیایــی بافــت شــناخته میشــود و زمینه ســاز فرآینــد تولیــد اســت. هــدف نهایــی طــرح و تولیــد بــا توجــه بــه عوامــل ذکــر شــده تضمینــی در فرآینــد راهبــردی فرهنگــی و تولیــد اشــتغال در راســتای تولیــدات فرهنگـی – اقتصـادی اسـت. همچنیـن ایجـاد نوعـی صنعـت فرهنـگ سـازی در جهـان امـروز، بـا بـالا بـردن معرفـت شناسـی در فـرش و ارزش هـای آن خواهـد بـود. کنتـرل کیفیـت در تولیـد فـرش متناسـب بـا کارکـرد آن، قابلیـت بازتابپذیـری و خدمـات پـس از تولیـد، نوعـی همـکاری میـان تولیـد کننـده و مصـرف کننـده رابـه وجـود مـیآورد. بنابرایـن اگـر عـزم ملـی در حمایـت از تولیـد بـه عنـوان مصـرف کننـده خـاص باشـد، رشـد چرخـه تولیـد را بـا آگاهـی و شـناخت کافـی تضمیـن میکنـد.
رسانه
بـرای معرفـی ، شـناخت و اطـاع رسـانی بـه واسـطه تبلیغاتـی ماننـد رسـانههای جمعـی نیـاز اسـت. در واقـع دروازه هایـی بـرای ارتبـاط وجـود دارد و تولیـد کننـدگان از طریـق ایـن دروازه هـا بـا مخاطبـان خـود مرتبـط میشـوند. بنابرایـن ضمـن اهمیـت داشـتن آنهـا امـکان آسـیب پذیـری و نفـوذ سـودجویان نیـز وجـود دارد کـه ایـن چرخـه را بـه چالـش میکشـانند. بـه عبارتـی بـا دخالـت خـود و در اختیـار گرفتـن دروازه هـا، باعـث شـدند تـا چرخـه تولیـد دچـار مشـکل شـود. ایـن عوامـل تخریبـی میتواننـد نیروهـای داخلـی و خارجـی باشـند. امـا در صورتیکـه از آگاهـی برخـوردار باشـند و حمایـت مناسـبی از چرخـه تولیـد صـورت گیـرد، ایـن چرخـه دچـار ضعـف و نقصـان نخواهـد شـد. به طــور کلــی فــرش نــه تنهــا نشــان دهنــده افــکار و اندیشــه های مــردم، بلکــه بیــان کننــده مســایل، نیازهــا و خواســته های آنــان نیــز هســت. همچنیــن میتوانــد راه گشــای آینــدهای دیگــر بــرای مردمــان گــردد. در ایــن رابطــه وجــود « وجــدان اخاقــی» ، « علــم» ، عدالــت و حقیقــت نیــاز جامعــه اســت و فــرش میتوانــد نماینــده حضــور ایــن عوامــل در میــان جامعــه باشــد. همانگونــه کــه در گذشــته مردمــان ایــن ســرزمین فخــر و ســربلندی خــود را در آینــه فــرش میدیدنــد.
2- عوامل مؤثر در راهبردهای فرهنگی تولید فرش
عوامـل مؤثـر در راهبردهـای فرهنگـی تولیـد فـرش را میتـوان در سـه موضـوع مـورد بررسـی قـرار داد. ایـن سـه موضـوع توجـه بـه فرهنـگ ملـی و رعایـت آن در فرآینـد تولیـد، رعایـت هویـت و اصالـت در تولیـد و توجـه بـه جهانـی شـدن فراینـد تولیـد و محصـول اسـت. هـدف اول بـه مناسـبات داخلـی توجـه دارد، موضــوع دوم حفــظ ارزشهــای ملــی و فرهنگــی در هویــت و اصالــت اســت و موضــوع ســوم بــه چشــمانداز تولیــد در ســطح مناســبات جهانــی توجــه دارد.
فرهنگ ملی
فرهنـگ ملـی در اصـل شـامل همـان ارزشهـای مـادی و معنـوی هـر منطقـه از جغرافیـای ایـران اسـت کــه بــه شـکل یکپارچــه وحــدت یافتــه آن را بـه فرهنــگ ملـی تبدیـل کــرده اســت. ســرزمین پهنــاور ایــران بــه دلیــل برخــورداری از موقعیت هــای جغرافیایــی مختلــف و تنــوع زیســت محیطــی همــراه بــا قومیت هــای مختلــف اســت. بــه عبارتــی هــر منطقــه بــا در نظــر گرفتــن فرهنگ هــای بومــی از جملــه زبـان، مذهـب و آداب و رسـوم توانسـته اند در کنـار یکدیگـر فرهنـگ ملـی را بسـازند. بـه نظـر میرسـد در اینجــا زبــان و فرهنــگ مشــترک تمامــی ایــن مناطــق بــا قومیت هــای مختلــف فــرش باشــد. فــرش محصولـی اسـت کـه بـه صراحـت میتـوان عامـل مؤثـری در شـکل گیری فرهنـگ ملـی دانسـت. البتـه امـروزه از مرزهـای جغرافیایـی نیـز فراتـر رفتـه اسـت. ایـن زبـان مشـترک نیازمنـد رعایـت و نگهـداری همـه جانبـه در فرآینـد تولیـد اسـت.طــرح و تولیــد فــرش بــه عنــوان یــک محصــول فرهنگــی، در ایجــاد شــکل گیری شناســنامه فرهنــگ ملـی مؤثـر اسـت. چـرا کـه فـرش بازتـاب جلوه هـای زندگـی معنـوی و مـادی کسـانی اسـت کـه بـا آن زندگـی کـرده و آنرا پدیـد میآورنـد. جلوه هایـی از رنـگ و نقـش، تـار و پـود کـه بادسـتان زحمتکـش مردمانـی تولیـد شـده اند کـه زندگانـی متفاوتـی داشـته اند. آنهـا چـه در اقـوام عشـایر باشـند بـا زندگـی کوچ نشــینی یــا در روســتاها و شــهرها، فــرش آنــان، بازتــاب جلوه هــای متفــاوت فرهنگــی اســت. ایــن فــرش ضمــن ارائــه جلوه هــای زندگــی مــادی و معنــوی دیــروز، زندگــی روزمــره و آرمان هــای فــرد را نیـز در آن متجلـی میکننـد. تولیـد کننـدگان بـا توجـه بـا ارزشهـای فرهنـگ ملـی در بسـتر تاریـخ ( گذشـته، حـال و آینـده) میتواننـد زمینه سـازی مناسـب بـرای ایجـاد ارزش افـزوده بـر محصـول خـود داشــته باشــند. همچنیــن آن را حاملــی بــرای انتقــال فرهنــگ ملــی دانســته و از آن حفــظ و حراســت نماینـد.
هویت و اصالت
وجـود ارزشهـای فرهنـگ ملـی، زمانـی در فـرش بازتـاب درسـت مییابـد کـه بـه هویـت و اصالـت آن توجـه شـود. هـر فـرش بـا داشـتن شناسـنامه هماننـد موجـودی زنـده میتوانـد برخـوردار از هویـت و اصالـت گـردد. اثـری حاصـل هنـر و تفکـر نیـروی انسـانی کـه خـود بازتـاب فرهنـگ ملـی اسـت. فـرش موجودیتــی همچــون انســان مییابــد کــه در آن ضمــن معرفــی شــهر، روســتا یــا منطقــه تولــد خــود، هویـت ایرانـی مییابـد و بایـد بـه ایـن هویـت و اصالـت بالیـد. چراکـه میـراث دار قدمـت تاریخـی اسـت کــه در آن مردمــان بســیاری عشــقها، رنجهــا، دردهــا، خوشــبختی ها و تمامــی جلوه هــای زندگــی را بــا آن گذرانده انـد و بـه خاطـره جمعـی تبدیـل شـده اسـت. هـر کسـی از زندگـی بـر فـرش خاطـرهای دارد و ایـن خاطـره بـه نوعـی بـه یـاد ماندنـی شـده است.دانسـتن ارزشهـای هویتـی و اصالتـی در فـرش و کوشـش در حفـظ آنهـا بـه اعتبـار ارزشهـای ملـی نیـز کمـک شـایانی انجـام میشـود.
جهانی شدن
بـا شـناخت فرهنـگ ملـی و ارزشهـای هویتـی آن میتـوان گامـی بزرگتـر در راسـتای جهانـی شـدن برداشـت. هـرگاه بتـوان ایـن ارزشهـای فرهنگـی، ملـی و هویتـی را بـه اشـتراک گذاشـت و در زندگـی خـود وارد نمـود و بـه وحدتـی ملـی دسـت یافـت، آنگاه بـه صراحـت میتـوان گفـت کـه چـرا سـفیر مهــم فرهنگــی ایــران در تمامــی دوران تاریــخ فــرش بــوده اســت.نقشها، طرحهــا و طرحهــا در فــرش ایرانـی هـر کـدام نمـاد فرهنگـی خـاص بـوده و گفته هـای بسـیاری از منطقـۀ خـود دارد. امـروزه بسـیاری از ســازمانهای بین المللــی بــه تولیــدات و صنایــع دســتی خــاص کشــورها، اقــوام و ملتهــای مختلــف کـه از اصالـت و هویـت خـاص خـود برخـوردار هسـتند، اهمیـت داده و امتیـاز ویـژهای بـرای آنهـا دارد.
عوامل بازدارنده درراهبردهای فرهنگی تولید فرش
در جریــان هــر برنامــه فرهنگــی و ارائــه راهبردهــای فرهنگــی آن در تولیــد فــرش، عوامــل بازدارنــدهای وجــود دارد کــه مهمتریــن آنهــا تهاجــم فرهنگــی، بیگانگــی و بیتفاوتــی اســت. ایــن عوامــل میتوانــد مشکل ســاز بــوده و چرخــه تولیــد را دچــار ضعــف و یــا به طــور کلــی آن را نابــود ســازد.
تهاجم فرهنگی
امـروزه بـا وجـود ابزارهـای رسـانه ای بسـیار قدرتمنـد تبلیغـات ،پدیـده ای سـاده به نظـر می آیـد. تهاجـم فرهنگــی روش تســلط و ارائــه فرهنــگ بیگانــه اســت. ابزارهــای تبلیغاتــی به گونه هــای مســتقیم و غیــر مسـتقیم میتوانـد پایه هـای فرهنگـی غنـی ملـی را نابـود و فرهنگ هـای دیگـری را جایگزیـن آن کننـد. ایــن ابزارهــا در فرآینــد تولیــد فــرش و شــکل گیری کالایــی بــا ارزشهــای معنــوی ومــادی کــه بیانگــر هویـت فرهنگـی ایـران زمیـن اسـت، بـا تهاجـم فرهنگـی نوعـی وابسـتگی بـه محصولـی بـدون هویـت را به وجـود آورده انـد. ایـن محصـول بـا مـواد و مصالـح مصنوعـی و شـیمیایی شـکل میگیـرد کـه نـه تنهـا ارزشهـای فرهنگـی را از بیـن میبـرد، بلکـه سـامت انسـان را نیـز دچـار مشـکل میسـازد. بـا تبلیـغ سـبک زندگـی جدیـد، فضـای جدیـد و محصـولات مصرفـی بـدون ارزشهـای ملـی فضـای سـلطه گری فراهــم میشــود. مــردم نیــز آرام آرام و غیــر مســتقیم بــه آنهــا تــن داده و محصــولات دیگــری را نیــز بـدون هویـت ملـی و فرهنگـی در زندگـی خـود بـه کار میگیرنـد.
بیگانگی
بیگانگـی مفهومـی اسـت کـه انسـان را از وجـود خـود، جهـان و دنیـای پیرامـون، جـدا میسـازد. بیگانگـی از مهمتریــن عوامــل بــی هویتــی جهــان امــروز اســت. هــرگاه ارزشهــای معنــوی در راســتای ملــی و فرهنگـی بـا روشهـای تبلیغاتـی و رسـانهای متحجـر بـه تغییـر شـیوه و سـبک زندگـی شـود، حاصـل آن نوعـی بیگانگـی خواهـد بـود. در آن صـورت نیـاز بـه تولیـد فـرش دسـت بـاف دیگـر معنـا نداشـته و خـود بـه خـود چرخـه تولیـد آن متوقـف میشـود.
بی تفاوتی
عامـل دیگـر بازدارنـده در چرخـه تولیـد فـرش بـی تفاوتـی اسـت. بـی تفاوتـی در اصـل عاملـی اسـت کـه پـس از مرحلـه بیگانگـی ایجـاد میشـود. سرنوشـت میـراث فرهنگـی نادیـده گرفتـه شـده و کسـانی کـه حیــات و زندگــی خــود را وابســته بــه چرخــه فــرش میداننــد، دیگــر مــورد توجــه قــرار نمیگیرنــد. در ایـن صـورت مـرگ ایـن پدیـده فرهنگـی حتمـی خواهـد بـود. پــس ضــرورت دارد برنامه هــای ملــی راهبــردی در جریــان تولیــد فــرش بــه وجــود آیــد. بــرای ایجــاد
فرهنـگ ملـی، هویـت و اصالـت و شناسـاندن ایـن ارزشهـا در گسـتره ملـی و جهانـی، بایـد توجـه بـه عوامـل بازدارنـده بیرونـی و داخلـی داشـت. سـرزمینهای غنـی و فرهنگـی همـواره در مواجهـه بـا عوامـل بازدارنــده قــرار میگیرنــد. ابــر قدرتهــا اولیــن برخوردشــان بــا ایــن جوامــع غنــی و دارای اصالــت و هویـت ملـی برخوردهـای بازدارنـده فرهنگـی خواهـد بـود.
