نمایشگاه هنر ایران: روش چله کشی و بافت زیلو
ابزار و تجهیزات مورد نیاز: ماشین حساب، خطکش فلزی 50سانتیمتری، کبریت، کاغذ شطرنجی 5میلیمتری A4، تراش، پاک کن، مداد سیاه، مداد قرمز و مداد آبی، ترازوی دیجیتالی 5کیلوگرم
تعریف زیلو و معرفی اندازه های رایج در زیلوبافی
زیلو دستبافته ای است که تار و پودش از نخ پنبه ای است و اغلب با دورنگ و دورو بافته میشود. زیلو بافته ای پود نما و دستوری است. تعداد بافندگان زیلو، با توجه به ابعاد زیلو، متغیر است و از دو تا شش
نفر 1میتوانند در بافت یک زیلو با یکدیگر همکاری نمایند.
نقوش زیلو تنوع زیادی دارد و به صورت هندسی بافته میشود. بافته400×300 ،300×200 ،150×100 ،120×50 ،120×80 ،70×50 زیلوها معمولاً در اندازه های میشوند اندازه ها به سانتیمتر است . چله زیلوها عموماً از نخ نمره 5و 8لای تابیده تشکیل میشود.
ساختار کلی طرح در زیلو از لحاظ شکل ظاهری
ساختار کلی زیلو ترکیبی از حاشیه و متن و به صورت ساده و پیچیده است. در نوع ساده آن، حاشیه برای متن فقط حکم یک قاب دارد و زمینه آن با استفاده از تکرار یک نقشمایه طراحی میشود. در این ساختار میتوان نقش زمینه را طرحی آزادانه در نظر گرفت که در داخل زمینه به صورت تک بافته . میشود نوع پیچیده ساختار زیلو مربوط به زیلوهای مساجد است که از نظر ابعاد از انواع دیگر زیلوها بزرگتر است. با تقسیم نمودن فضای زمینه و استفاده از حاشیه های عمودی و افقی، فضاهای مربع و مستطیل شکلی جهت اجرای نقش مایه ها یا ترکیبی از آنها ایجاد میشود با این توضیح که هر کدام از ردیفهای افقی زمینه میتواند طرحی متفاوت از ردیف بعدی داشته باشد. نکته مورد توجه در این زیلوها هماهنگی طرح و تغییر نقش زمینه در هر ردیف و تغییر دستور بافت است.
ساختار زمینه طرح در زیلو
نقشمایه ها در زیلو به صورت واگیرهای طراحی میشوند. این واگیره ها میتوانند به صورت ترکیبی از نقشمایه های مختلف باشند یا به صورت نقش مایه های تکراری اجرا شوند. در زیلو به نقش مایه های موجود در زمینه، نقش گفته میشود.
ساختار حاشیه در زیلو
نقش حاشیه عموماً ثابت است.حاشیه در زیلوها میتواند کتیبه داشته باشد.حاشیه ها، با توجه به ابعاد زیلو، باریک یا پهن بافته میشوند. نکته قابل توجه در ساختار کلی زیلو، نداشتن گوشه سازی در حاشیه است که این نیز به دلیل دستوری بودن آن است. به محل تلاقی یهحاش افقی و عمودی در طراحی فرش، گوشه گفته میشود. گوشه عموماً با قرار دادن یک نقشمایه در گردش 45درجه ای در محل تلاقی حاشیه عمودی و افقی طراحی و بافته میشود. ساختار کلی حاشیه زیلوها و ترتیب آن به شرح زیر است:
1ـ کناره 10ـ کش
2ـ کش 11ـ نقش مایه ای بر اساس نقشه
3ـ مداخل 12ـ کش
4ـ کش 13ـ کنگره
5ـ کنگره -14کش
6ـ کش
7ـ نقشمایه ای بر اساس نقشه
8ـ کش
9- کنگره
نقش مداخل، کنگره و کشها در اغلب حاشیه های زیلو ثابت اند و سایر قسمتهای حاشیه بر اساس نقشه با نقوش مختلفی حتی نقشمایه آزاد یا نوشتار بافته می شود.
دسته بندی زیلو از نظر استفاده و رنگ
زیلوها از نظر نوع استفاده به سه دسته تقسیم می شوند:
1- زیلوهایی که از آنها به صورت زیرانداز در منازل استفاده میشود.
2- زیلوهایی که برای مساجد بافته میشوند زیلوهای محرابی. در حاشیه زیلوهای محرابی معمولاً کتیبه هایی بافته میشود که در آن نام وقف کننده، سال بافت و مکانی که زیلو وقف آن شده، تعداد زیلو و
نام بافنده درج شده است.
3- زیلوهای با طرح آزاد، که کاربردی تزیینی دارند.
زیلوها از نظر رنگبندی نیز به سه دسته تقسیم میشوند: زیلوهایی با رنگ سفید و آبی که در مساجد و امامزاده ها مورد استفاده قرار میگیرد. نوع دیگر زیلوهایی با رنگ آبی و قرمزند که به جوهری شهرت
دارند و از نوع نامرغوب به شمار میروند و ارزان قیمت اند و معمولاً از آنها به صورت زیرانداز استفاده میشود. مرغوبترین نوع زیلو نفتال نام دارد که به رنگ سبز و نارنجی است.
معرفی نقش مایه های زیلو
تمامی نقشمایه های زیلو بر روی محور عمودی و افقی دارای قرینه اند. این نقش مایه ها بر اساس دو معیار نامگذاری میشوند:
1- معیار اول بر اساس مشخصات فنی بافت :تعداد مجها که عموماً هفت مجی یا سیزده مجی هستند.
2- بر اساس اسم نقش مایه ها.
در دسته بندی اول که بر اساس مشخصات فنی است. ابعاد نقشمایه کوچک و بزرگ میشود. به طور مثال نقشمایه هشت پر بریده به صورت هفت مجی و سیزده مجی اجرا شده است. در زیلوهایی که بر اساس مشخصات فنی بافت نامگذاری میشوند، نقوشی که از دو تا هفت مج بافته میشوند در گروه هفت مجی و نقوشی که از هشت تا سیزده مج بافته میشوند در گروه سیزده مجی قرار میگیرند. برخی از این نقوش عبارت اند از: هشت پرِ بریده -آدمک -گُل و مرغ -سینه ریز -زلفَک -برگ بیدی
معرفی واحد طولی طرح در زیلو
از آنجا که زیلو بافته ای پودنماست ابعاد و اندازه یک واحد نقشه در زیلو بر اساس تعداد پود مشخص میشود. تعداد پودها در زیلو دارای اسامی پو، بنوم و پهناست. پو به یک ردیف بافت در زیلو گفته میشود که معادل یک رج در قالی است. پو شامل رفت و برگشت پود یک رنگ به همراه مهار مجها بر روی کلی و جابه جایی شمشه بالا یا پایین است هر واحد مربع شکل در زیلوها بنوم نامیده میشود که با استفاده از سه نخ تار و عبور هشت یا شش پود تشکیل شده است. چهار پود از هر رنگ در یک رو چهار پود در روی دیگر و اگر شش تایی باشد چهار پود در یک رو و دو پود در روی دیگر دیده میشود که در ظاهر نیز چهار پود دیده میشود بنابراین هر خانه شطرنجی برابر با یک واحد مربع شکل یا بنوم در زیلوهاست. هر 96پود بافته شده یک پهناست و به عبارت دیگر هر 12بنوم یک پهناست.
هر واحد مربع شکل خانه شطرنجی در نقشه زیلو شامل سه تار . است یکی از تارها مربوط به تار گُرت نقش و دوتار دیگر مربوط به گرت ساده شمشه بالا و شمشه پایین است. این دوتار با خانه های شطرنجی دو طرف نقشه مشترک اند. به عبارت دیگر میتوان گفت که یک واحد مربع شکل در زیلو شامل سه تار که دو تای آن به صورت مشترک و به همراه هشت پود است، شکل میگیرد.
مشخص کردن واحد عرضی در زیلو
به هر چهار چله در عرض زیلو یک گا گفته میشود. در واحد عرضی هر 8گا در دسیمتر 1قرار میگیرد. از آنجا که در بافت زیلوها ضخامت تارها یکسان است، ظرافت زیلوها از این طریق متغیر نیست. اما بافنده ها برای به دست آوردن ظرافت های مختلف، با کاهش یا افزایش تراکم تارها تعداد تارها، در هر گا، زیلوهایی متراکم یا تُنُک کم تراکم تولید . میکنند در زیلوهایی با تراکم بالا عموماً تعداد تارها 9گا در دسیمتر و در زیلوهای کم تراکم تعداد تارها 6گا در دسیمتر است.
تعیین رنگ و جنس نخهای مورد نیاز برای بافت زیلو
چنانچه مقداری از نخ مورد استفاده را بر روی شعله بگیریم چند اتفاق محتمل است: خودسوزی داشتن، خاکستر سفید به جای گذاشتن، جمع شدگی، بوی پلاستیک داشتن، بوی موی سوخته داشتن و مواردی دیگر. چنانچه پس از سوزاندن مقداری از نخ، خاکستر سفید بر جای بماند و خودسوزی هم داشته باشد، جنس آن نخ از پنبه است. اگر نخ پنبه ای با ترکیب درصدی پلیاستر تولید شده باشد، علاوه بر متصاعد شدن بوی پلاستیک، خاکستر آن، گلوله ای سفت و سیاه خواهد داشت.
تعیین میزان مواد اولیه
مواد اولیه ای که برای زیلویی با عرض یک متر لازم داریم به شرح زیر است:
برای نخهای چله به ازای هر 10سانتیمتر، 32تار؛
برای نخهای پود، به ازای هر 100سانتیمتر، 117سانتیمتر پود؛
برای یک پو در یک زیلو با عرض یک متر 320تار و 234سانتیمتر پود؛
برای بافت یک بنوم در زیلو با عرض یک متر 936سانتیمتر پود 117×8؛
برای بافت یک پهنا در زیلو با عرض یک متر 11232سانتیمتر پود 12×936
8گا= 10سانتیمتر= 32تار
یک گا= 4عدد تار
در تمامی دستگاه های بافت، با توجه به ابعاد دستگاه، فاصله سردار یا تیر بالا تا پشت شمشه ها عوامل بافتی که دهانه بافت را ایجاد میکنند بافت امکانپذیر نیست. در محاسبه طول چله، فاصله تیر بالا تا پشت شمشه ها در دستگاه زیلوبافی به طول نخهای محاسبه شده اضافه میشود. این مقدار معمولاً 170 سانتیمتر است. همین طور فاصله میان دو بافته را شقه میگویند که معمولاً 15آن را سانتیمتر در نظر میگیرند. بنابراین طول نخ مصرفی زیلو برابر است با طول نهایی زیلو به اضافه دو متر 15 + 15 +170.
محاسبه طول چله: میزان چله محاسبه شده در نقشه + فاصله شقه + 15 + 15فاصله چله هایی که امکان بافت ندارند 170سانتیمتر .
بافت زیلو
ابزار و تجهیزات مورد نیاز
دریل با مته الماسه 10سیم، رابط در صورت لزوم، نخ چله، قیچی ،قاب چله دوانی، میله چله کشی
چله دوانی
مراحل چله دوانی
1- آماده سازی قاب چله دوانی و قرار دادن میله های بلند در داخل دیوار فاصله آنها با توجه به طول چله مورد نیاز انتخاب میشود؛
2- قرار دادن دو دوک نخ چله در کنار میخ یاها در دو طرف قاب چله دوانی؛
3- گره زدن دو سر نخ دوکها به یکدیگر؛
4- قرار دادن آن بر روی یکی از میل ها؛
5- انتقال نخها به میله دیگر و تکرار رفت و برگشت آن؛
6- آماده سازی نخ مهار ته کار و نخ مهار سر کار؛ با توجه به عرض زیلو، دو نخ چهارلا به طول 5/1برابر عرض زیلو تهیه میکنیم و آن را تاب می دهیم از میان چله هایی که بر روی میله ها سوار شده اند به صورت زیگراگ ته کار و حلقه ای سرکار عبور میدهیم.
7- در مرحله آخر، برای آن که زیرو رو بودن چله ها از بین نرود، از زیر و روی دهانه ایجاد شده، دو نخ را برای مهار کردن ضرب چله عبورها میدهیم. در چله دوانی زیلو به تعداد دو رفت و برگشت چله یک گا گفته میشود. به عبارت دیگر، گا در چله دوانی به تعداد چهار نخ تار گفته میشود. به میله ای که نخهای چله بر روی آن به صورت حلقه ای پیچیده میشود نخ سر کار و به میله دیگر که به صورت زیگزاگ عبور میکند نخ ته کار گفته میشود. کشش نخهای چله در طول چله دوانی باید به یک میزان باشد.
باز کردن و راست گرفتن چله ها
مراحل راست گرفتن چله ها
1- پس از باز کردن چله ها آنها را روی زمین پهن میکنیم؛
2- دو میله مقاوم را با طول متناسب با عرض چله ها، در بین تارها قرار میدهیم؛
3- چله ها را از دو طرف محکم میکشیم؛
4- در زمان کشیدن چله ها، با استفاده از یکی از چوبهای مهار به چله ها ضربه میزنیم تا تاب چله ها باز شود. به این کار باز کردن پیچ چله میگویند؛
5- جایگزین کردن چوب یا میله فلزی، به جای نخهای مهار ضرب چله چوب یا میله بالا مربوط به گُرت نقش و چوب یا میله پایینی مربوط به گرت های ساده است . از آنجا که چله ها در زمان بافت به هم نزدیک میشوند، آنها را در مرحله پیچیدن، ده سانتیمتر عریضتر میگیرند.
برای پیچیدن چله، چوبی را در قسمت سرکار قرار میدهند و چله ها را به دور آن میپیچند. بعد از اتمام این مرحله، چله پیچیده شده را تا کنار دستگاه میبرند.
بستن و برگرداندن تارها بر روی تیر پایین پیچیدن کار
مراحل بستن و برگرداندن تارها بر روی تیر پایین پیچیدن کار
1- در ابتدا میله پایینی ته کار را از لابه لای تارها بیرون آورید؛
2- دو طرف چله را به تیر پایین گره میزنیم؛
3- با استفاده از یک نخ و سوزن و با استفاده از دماغه تیر که بر روی تیر پایین تعبیه شده است، تارها را تهدوزی می کنیم.
4- با استفاده از تِنگ تیر پایین، چله ها را بر روی تیر پایین جمع میکنیم. به این مرحله از کار پیچیدن کار میگویند.
فاصله سوراخ های تیر پایین هفت سانتیمتر است. چله ها در این فاصله سیه بندی میشوند که سیه بندی در زیلوبافی شامل تعداد 32نخ چله نمره 5در فاصله 10سانتیمتری میشود .
شلیت عامل طرح اندازی نقش در زیلو
شلیت مجموعه ای از نخهای تابیده است که به صورت دسته ای کنار هم قرار گرفته اند. هر یک از این دسته ها در بافت زیلو نام و عملکرد مستقلی دارند. این دسته ها از پایین به بالا عبارت اند از:
1ـ سفیدجو 2ـ سیاجو
3ـ مَج پایین 4ـ برمج پایین
5ـ برمج پایین میون 6ـ مج میون
7ـ برمج بالای میون 8ـ برمج بالا
9ـ مج بالا 10ـ مَداخل پایین
11ـ مداخل میون 12ـ مداخل بالا
رشته نخهای سفیدجو، سیاجو و سه دسته مداخل مداخل بالا، مداخل میان، مداخل پایین مربوط به نقش اندازی حاشیه اند و مجهای دیگر به نقش زمینه مربوط میشوند. زیلو در اصل سه مج به نام مج بالا،
مج میان و مج پایین داشته و به تدریج که نقشها متنوع شده، بر تعداد مجها افزوده شده . است. ترتیب بستن تارها با شلیت عموماً ثابت و به صورت رفت و برگشتی است، بستن تارها به وسیله گُرت نقش از پایین به بالاست. در هفت مَجی از مج پایین شروع میشود و تا مج بالا ادامه دارد و به همین صورت است از مج بالا به مج پایین. این نوع بستن تا تمام شدن نخهای تارهای متن ادامه مییابد. در نقوشی که از هفت مجی بیشترند یا زیلوهایی که کتیبه دارند، شلیتها مابین مداخل و برمج بالا اضافه میشود.
بستن گُرت نقش
1- قبل از بستن گرت به مجها تمامی گرت های نقش را بر روی چله ها قرار میدهیم با این عمل اندازه نخهای گُرت تنظیم میشود.
2- در زمان بستن گرت نقش، ابتدا نخهای کناره را که شش یا هشت عددند، جدا میکنیم و به سیاه جو میبندیم. و سپس اولین نخ از گرت نقش را انتخاب میکنیم و به سفید جو میبندیم. با توجه به نقشه ،دستور گُرتهای نقش را به مجهای مورد نظر مهار میکنیم.
3- گرت بندی از قسمت حاشیه زیلو شروع میشود. حاشیه خود چند نقش دارد و به هر نقش گرت مجزایی میبندند.
استفاده از این نوع گره به منظور جابه جایی یا تعویض راحت نخهای گرت نقش، در صورت لزوم است. کمونه ها را بر روی پشت بند قرار میدهیم سپس دسته ای از نخهای چله به طول 80سانتیمتر را، پس از دوازده لایه نمودن، بر روی شمشه ها مهار میکنیم. به این نخ که واسط بین کمانه و شمشه است پاچه بند گفته میشود. فاصله میان کمونه و شمشه از طریق تابیدن و پیچیدن نخها تنظیم میشود. چوب لی، جهت مهار نخ از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت انتهایی کلی را که به پشتبند بسته میشود، پاچه بند کلی میگویند که همانند پاچه بند در کمونه هاست. نخ مهار سر کلی که نخ دولا تا چب از نخ له است، به تیر بالا وصل و از روی شلیت ها به کلی مهار میشود. به این نخ مهار در کلی که وظیفه معلق نگه داشتن کلی را بر عهده دارد اوسال کلی گفته میشود، کلی ها و کمونه ها، همان طور که گفته ،شد از طریق تابیدن نخهای پاچه بند تنظیم میشوند.
بستن گرت شمشه بالا و پایین گرت ساده
جایگزین نخهای دوگزون، دو چوب یا میله فلزی است که طول آن 20سانتیمتر از عرض چله برای شمشه بالا و 40سانتیمتر بزرگتر از عرض چله برای شمشه پایین است. قبل از بستن گرتِ شمشه نخ باهایی را طول مناسب از تیر بالا همانند اوسال کلی به شمشه ها مهار میکنیم که به آنها گوشواره میگویند. تغییر اندازه در طول گرت شمشه بالا و پایین به منظور گیر نکردن آنها جهت بستن گوشواره هاست. بستن گرتِ شمشه ها همانند بستن کوجی در قالی و گلیم است، با این اختلاف که فاصله شمشه تا نخ چله 12سانتیمتر است. در زمان بستن گرت تنظیم کردن این فاصله بسیار اهمیت دارد.
ابزار بافت در زیلوبافی
تنها دو ابزار در بافت زیلو مورد استفاده قرار میگیرد:
1- پنجه
2- قیچی
پنجه
یکی از ابزار اصلی در زیلوبافی پنجه است که برای کوبیدن پود از آن استفاده میشود. در انتهای دسته میخی نصب شده است که از آن برای نگه داشتنش بر روی بافت در زمان کشیدن پودها و یا آزاد کردن
نخها گرت شلیت، در صورت تابیدن به یکدیگر استفاده میشود.
قیچی
کاربرد قیچی در بافت زیلو تنها در زمان بستن گرتها هم اندازه کردن نخهای گرت و همچنین در زمان اتمام بافت است که از آن برای چیدن پودهای باقیمانده و همچنین جهت بریدن چله ها و جدا کردن بافته
از دستگاه استفاده میکنند.
مراحل بافت
مرحلۀ یکم: انتخاب نقشه مهار توسط کِلی
مرحلۀ دوم: گذراندن پود رفت پود
مرحلۀ سوم: پنجه زدن
مرحلۀ چهارم: ایجاد دهانۀ بافت جابه جایی کمان ها
مرحلۀ پنجم: گذراندن پود برگشت پود
مرحلۀ ششم: پنجه زنی
بستن پهنابند
دو سوزن مهار پهنابند را در دو سمت زیلو قرار میدهیم. حلقه مهار آن را نیز از داخل سوزنها عبور میدهیم. سپس فاصله مورد نیاز را، جهت عرض بافته تنظیم و پیچهای پهنابند را سفت میکنیم. آن پهنابند را بر روی بافته مهار میکنیم و بر روی کار میبندیم. زمانی که ارتفاع بافت در دستگاه به حدود 70تا 100سانتیمتر میرسد، عبور پود از چله ها به سختی انجام میگیرد. در این مرحله تِنگ بالا را آزاد و چله ها را از حالت کشش خارج مینماییم؛ سپس با استفاده از تِنگ پایین، زیلوی بافته شده را به دور تیرپایین جمع میکنیم و این کار را ادامه میدهیم تا زیلو در فاصله 20سانتیمتری تیر پایین قرار گیرد. آنگاه با استفاده از تِنگ بالا چله ها را در حالت کشش بافت مهار میکنیم و بافت را ادامه میدهیم. زیلوی بافته شده را بر روی تیر پایین جمع کنید.
جدا کردن زیلو
برای جداسازی زیلو از دستگاه دو روش معمول است:
1- جداسازی تمام زیلوهای بافته شده از روی دستگاه؛
2- جداسازی زیلو به صورت تک؛
چله زیلو از نوع چله فارسی است و طول آن عموماً به اندازه دو عدد زیلو با اندازه از پیش تعیین شده و یا در مواردی بیشتر از دو عدد زیلوست. همان طور که در بخشهای قبلی ذکر شد، فاصله بین دو بافته را شُقه میگویند. پس از اتمام هر قطعه از زیلو، حد فاصل شقه را به دو قسمت مساوی تقسیم و با استفاده از ماژیک و خطکش، خط برش چله را علامت گذاری میکنیم. همین عمل را برای تمامی زیلوهای
بافته شده بر روی چله تا اتمام بافت آخرین زیلو بر روی دستگاه انجام میدهیم. بعد از اتمام بافت تِنگ بالا را آزاد میکنیم و با کم شدن فشار چله، با استفاده از قیچی، چله ها را از روی خط برش مشخص شده برش میزنیم و به همین ترتیب با آزاد کردن تنگ تیر پایین، مابقی زیلوهای بافته شده را از روی تیر پایین برش میدهیم و جدا میکنیم. در صورتی که بخواهیم هرکدام از زیلوهای بافته شده را بعد از اتمام بافت از دستگاه جدا کنیم، ابتدا باید فاصله شقه را از 15سانتیمتر به 25تا 30سانتیمتر افزایش دهیم، سپس خط برش را در فاصله 5/7 سانتیمتر بالای بافت سرپر علامت گذاری و محل برش را مشخص میکنیم، سپس در فاصله 25 سانتیمتری، بافت زیلوی بعدی را شروع میکنیم و این زیلو را به طول 70سانتیمتر میبافیم، سپس همانند روش قبل، تِنگ بالا را آزاد و چله ها را از حالت کشش خارج میسازیم و با استفاده از قیچی زیلوی بافته شده را از دستگاه جدا میکنیم، سپس همانند ابتدای نصب چله، چله ها را بر روی تیر پایین ته دوزی میکنیم و پس از آن تنگ بالا را مهار میکنیم و بافت را ادامه میدهیم. با توجه به سلیقه بافنده، چله های زیلو میتواند به صورت انواع گیس باف گره زده شود.
