نمایشگاه هنر ایران: چله دوانی: آماده کردن نخهای چله
یک قالی از سه بخش تشکیل میشود: تارها یا چله، پودها، گره ها یا پرزها. مهمترین این بخشها «چلۀ قالی» است، زیرا کل مراحل بافت روی آن انجام میشود و کارکرد آن مانند بوم در نقاشی است. برای کشیدن چله، روش های مختلفی وجود دارد و در همۀ آنها ابتدا باید ابزار و نخهای چله آماده شود. در این بخش انتخاب و آماده سازی نخ چله و چله دوانی، به صورت مشروح ، مرحله به مرحله و عملی، آموزش داده میشود. همچنین شایستگی های فنی و غیر فنی، درهنگام اجرای کار شرح داده خواهد شد.
ابزار و تجهیزات آماده کردن نخهای چله: برای آماده کردن نخهای چله، بسته به اینکه به صورت کلاف باشد یا دوک یا توپک، تجهیزات زیر مورد نیاز است: دستگاه کلاف باز کن، هرزگرد
جنس نخ چله در قالیبافی
در برخی از کارگاه های قالی بافی شهری، شیوۀ چله دوانی مرسوم است. مواد مورد استفاده در چلۀ فرشهای تولید شده در این کارگاه ها و همچنین در بعضی روستاها، از جنس پنبه و ابریشم است. هر چند چله های پشمی برای چله دوانی کاربرد ندارد، اما در بین عشایر و حتی در برخی مناطق شهری برای بافت گلیم، گلیم فرش و قالی از چلۀ پشمی نیز استفاده میشود. آیا تاکنون نخ ابریشم، پنبه و پشم را کنار هم دیده اید؟
جنس انواع نخ های چله دوانی
نخ ابریشم:
ابریشم از گران قیمت ترین موادی است که در تولید منسوجات و فرش دستباف به کار برده می شود. هرچند محصولات تولید شده از ابریشم بیشتر جنبۀ تزیینی دارد و در کاربردهای خاص مورد استفاده قرار می گیرد اما خصوصیاتی مانند داشتن قابلیت بهداشت، ضد حساسیت بودن، سازگاری با پوست و بدن، انتقال حس ظرافت و نرمی، داشتن سبکی، ماندگاری و زیبایی هم از دلایل استفاده از آن است. ظاهر نخ ابریشم درخشان و براق دارای رنگ سفید روشن و براق است. با لمس کردن ابریشم، نرم و صاف بودن آن احساس میشود. سطح نخ ابریشمی فاقد هرگونه زبری و پرز است و به راحتی در میان انگشتان دست سر میخورد. برای آنکه نخ ابریشمی از دیگر جنسها قابل تشخیص باشد باید کمی از آن را سوزاند. روش سوزاندن ابریشم و پنبه بهترین و قابل اعتمادترین شیوه برای شناخت خلوص، تفاوت و تشخیص آنها نسبت به یکدیگر است. در چلۀ فرش معمولاً نخ پنبه ای بیشتر از هر جنس دیگری کاربرد دارد. حال این سؤال مطرح میشود که چرا نخ پنبه ای نسبت به دیگر نخها بیشتر در دسترس است؟ رنگ نخ پنبه سفید، کرم مات و کمی کدر است. با لمس نخ پنبه ای میتوان متوجه شد که کمی زبر و سفت است و به راحتی در بین دو انگشت سر نمیخورد. در مقایسه با ابریشم که براق است این نخ مات به نظر میرسد.
انواع شکل بسته های نخ
نخ های چله در بازار به شکلهای مختلف (بیشتر به شکل کلاف، دوک و گاهی توپک شده) عرضه میشود.کلاف ها و دوکها در مناطق مختلف با توجه به کارخانه های تولیدکننده، وزن های متفاوتی دارند. معمولاً نخ ابریشم برای چله دوانی به صورت کلاف است. کلاف بودن نخ ابریشمی باعث میشود نخ به راحتی روی دستگاه کلاف بازکن قرار گیرد.
کلاف، دوک یا توپک نخ پنبه ای
نخ پنبه ای که از آن برای چلۀ قالی دستباف استفاده می شود، معمولاً به صورت کلاف و دوک است. بعضاً در چند سال اخیر نیز به صورت توپک شده قابل تهیه است. یکی از ابزارهایی که کلافها به وسیلۀ آن باز میشود، دستگاه «کلاف بازکن» نام دارد. دستگاه کلاف باز کن: برای آماده سازی نخهای چله لازم است آنها را باز کرد. اگر نخ چله به شکل کلاف باشد آن را به وسیلۀ دستگاه کلاف باز کن، باز میکنند.آیا تاکنون دستگاه کلاف باز کن را از نزدیک دیده اید؟ این دستگاه به صورت مکانیکی کار میکند. کار با این دستگاه بسیار ساده و جنس آن معمولاً ترکیبی از چوب، نی و فلز است. مراحل کار با این دستگاه، تماماً توسط نیروی دست انجام میشود. در سالهای اخیر دستگاه های کلاف بازکن جدیدی با نام «هرزگرد» از نوع یکبار مصرف و چند بار مصرف جهت مصارفی چون توپک کردن کلاف های نخ های پرز و چله، در بازار عرضه شده است. این دستگاه هرچند به علت نداشتن مقاومت بالا و سبک بودن، برای کار چله دوانی قالی های بزرگ مناسب نیست، اما از آن میتوان برای آموزش و چله دوانی کارهای کوچک استفاده کرد. دستگاه کلاف باز کن، بسیار ساده و مخروطی شکل است و کار با آن بسیار راحت است. این دستگاه، آسان چرخیده میشود و باز کردن کلاف ابریشم یا هر کلاف نخ دیگری با آن امکانپذیر است.
آماده سازی کلاف برای قرارگیری روی کلاف بازکن
آماده سازی کلاف برای قرارگیری روی کلاف بازکن باید با به کارگیری هر دو دست، به صورت همزمان و بادقت انجام شود. همۀ کلافها برای بستهبندی راحتتر، با چند تاب بزرگ، کم حجمتر میشوند. کلاف ابتدا با دو دست بر خلاف جهت تاب آن پیچانده میشود تا تاب آن بازشود. سپس با یک دست کلاف را باید از قسمتی که حلقه ای به دور دستۀ نخهای آن بسته شده است ، گرفت و با دست دیگر، سمت دیگر کلاف را باید گرفت. نخ های چله برای داشتن استحکام لازم ، بسیار تاب میخورند. به همین دلیل نخ ها در کلاف در طول، برروی خود دوباره تابیده میشوند. برای باز کردن این تاب های فرعی در کلاف، پس از واردکردن دستها در میان کلاف، باید چند بار به شدت دستها را به طرفین حرکت داد و بعد از قرار دادن آن روی کلاف بازکن، دسته های نخ را نیزکمی مرتب کرد. در دستگاه های کلاف بازکنی، که شکل مخروطی دارند، حلقۀ کلاف با دو دست از بالا به دور مخروط انداخته میشود و به آرامی، تا جایی که ثابت گردد، به سمت پایین هدایت میشود. اما در دستگاه هرزگرد که قطری تنظیم شونده دارد، پس از ثابت کردن آن با دستگیرۀ مخصوص به لبۀ میز، به وسیلۀ شاسی بازکننده، پره ها به اندازۀ قطری کمتر از حلقۀ کلاف، باز میشود. پس از قراردادن کلاف بر روی دستگاه، دوباره به وسیلۀ شاسی، قطر پره ها بازتر می شود تا جایی که کلاف کاملا باز و داخل پره ها ثابت شود. چنانچه میزان باز شدن پره ها کم باشد، کلاف بر اثر فشار واردۀ درحین کار، از داخل دستگاه به پایین خواهد افتاد و اگر بیش از حد باز شده باشد، چرخش به راحتی صورت نمیگیرد. از اینرو اندازۀ بازکردن پره ها باید به میزان لازم و در حد متوسط باشد. بعد از قرار دادن کلاف بر روی کلاف باز کن، برای یک دست کردن مسیر نخ های کلاف و از بین بردن تاب های فرعی ایجاد شده و برای راحتی بیشتر کار، بهتر است پهنای کلاف کمی بازتر شود. بازکردن کلاف ابریشم، بر خلاف آنچه به نظر می رسد، سخت و پیچیده نیست. برای این کار نیاز به دقت و حوصلۀ بیشتر است و با چند بار تجربه کردن به راحتی فرا گرفته میشود.
مراحل انداختن کلاف بر روی دستگاه: این مراحل عبارت اند از: برداشتن کلاف و بازکردن تاب کلی آن، وارد کردن دستها درداخل کلاف و باز کردن تاب های فرعی، انداختن کلاف روی کلاف بازکن، مرتب کردن کلاف و باز کردن سر نخ .
آماده سازی دوک نخ پنبه ای و قراردادن آن روی پایۀ نگهدارندۀ دوک: همانطورکه گفته شد، برخی از نخهایی که برای چله دوانی مورد استفاده قرار میگیرند به شکل دوک آماده میشوند. البـته دوک شدن نخها ارتباطی به جنس شان ندارد ولی معمولاً نخ پنبه ای عرضه شده در بازار بیشتر به صورت دوک تولید میشود. پس از انتخاب، دوک روی زمین یا روی پایۀ نگهدارنده که چله کش قبل از آماده سازی مواد اولیه، آن را طراحی کرده و ساخته است، قرار داده میشود. پایۀ نگهدارندۀ دوک فقط برای راحتی کار چله دوانی و سرعت بخشی بیشتر به کار چله دوانی است.
