نصب دار قالی بافی

نمایشگاه هنر ایران: نصب دار قالی بافی

همانطور که میدانید، برای بافت قالی از وسیله ای استفاده میشود که اصطلاحاً به آن «دار قالی بافی» میگویند. دار قالی بافی از مهمترین تجهیزات بافت به شمار میرود و جنس آن از چوب، فلز یا ترکیبی از هر دوی آنهاست.

ابزار‏ و‏ تجهیزات ‏نصب ‏دار ‏قالی‏بافی

نصاب دار قالی بافی برای رعایت اصول بهداشت کار و اجرای دقیق و راحت تر آن، به ابزار و تجهیزات مناسب نیاز دارد.

دسته ‏بندی ‏دار های ‏قالی‏بافی

دارهای قالی بافی بر اساس وضعیت قرارگیری آنها به دو صورت افقی و عمودی دسته بندی میشوند.

دار قالی بافی افقی
این نوع دار ویژۀ عشایر و برخی از اقوام مناطق است و طراحی آن به گونه ای است که مثلا برای عشایر در هنگام کوچ، دچار مشکلات مربوط به جمع آوری و انتقال آن از محلی به محل دیگر نمیشود. دار قالی افقی از دو تیرک بالایی و پایینی تشکیل یافته است. از یک تیرک برای ابتدای کار و از تیرک دیگر برای انتهای کار استفاده میشود. جنس آنها معمولاً از چوب است و به وسیلۀ طناب و میخ های مخصوص فلزی یا چوبی سفت و محکم میگردد.

دار قالی بافی عمودی
این نوع دار قالیبافی به طور عمودی نصب میشود و اجزای آن به وسیلۀ اتصالاتی به همدیگر مربوط میشوند. مدلهای مختلفی از این نوع دار ساخته میشود و مورد استفاده قرار میگیرد. امروزه از دارهای عمودی به صورت افقی نیز استفاده میشود. حتی میتوان برخی فرشها مانند جاجیم را، که به صورت سنتی بر روی دستگاه های افقی بافته میشوند، بنا بر ضرورت بر روی دارهای عمودی چله کشی کرد و بافت. از اینرو دارها را میتوان بر اساس مواردی چون ساختار، ابعاد، کاربرد (خانگی، صنعتی،) جنس و همچنین نوع دارهای ارگونومیک دسته بندی کرد.

انواع دار از لحاظ طراحی اجزای آن
تمام دارهای موجود، که به صورت سنتی و مصطلح با نام هایی چون ثابت، فندکدار، گردان، فارسی و ترکی رایج هستند،را میتوان از لحاظ طراحی اجزای آنها نیز دسته بندی کرد، از جمله:
1ـ زیر دار و سر دار هر دو ثابت
(دارهای آموزشی کوچک)

2- زیر دار ثابت و سردارمتحرک (مدل )1
3ـ  زیر دار ثابت و سر دار متحرک (مدل) 2
4ـ  زیردار ثابت و سردار متحرک به صورت فندکدار
5ـ  زیر دار و سردار هر دو گردان (شفتی یا چرخ دنده ای)

6ـ دارهای تلفیقی( ارگونومیک)

امروزه، به جز دارهای آموزشی بسیار کوچک، در سایر دارهای قالی بافی از هر مدلی که باشند، لازم است سر دار یا زیر دار یا هردوی آنها چه به صورت عمودی و چه با چرخش حول محور خود، متحرک ساخته شوند و در صورت لزوم قابلیت جداسازی داشته باشند. به طوری که به وسیلۀ گوه، پیچ و مهره، شفت یا چرخ دنده قابلیت جا به جایی یا چرخش و ثابت شدن را داشته باشند.

اجزای تشکیل دهندۀ دارهای قالی بافی
راست روها، زیر دار سر دار
به صورت کلی میتوان گفت دارهای قالی بافی اجزای مشترکی دارند:
دو تیرک عمودی (راست روهای چپ و راست) و دو تیرک افقی (زیر دار و سر دار.) همانطور که میدانید در برخی از مدلهای دار، راست رو وجود ندارد. اما در اغلب دارها از دو راست رو، زیردار و سردار استفاده میشود. متعلقاتی نیز، بسته به طرح دار، به کار گرفته میشود. گوه، پیچ، مهره، هاف، کوجی، زیرکوجی، جک، پایه های نگهدارنده، نردبان، نیمکت، صندلی، چراغ روشنایی ،دیلم و آچار و …. از متعلقات گفته شده محسوب میشوند.

راست روها
راست روها حکم ستون های اصلی را در دارها دارند. از اینرو بسته به نوع فرش مدل و جنس آن، تعیین میگردد. چنانچه راست رو ها از جنس چوب ساخته شوند، باید از استحکام لازم برخودار باشند. اگر از جنس فلز ساخته شوند، باید در مقابل فشار وارده استحکام داشته باشند و به بیرون قوس بر ندارند.

زیر دار و سر دار
در حقیقت چله بر روی سر دار و زیر دار قرار میگیرند. جنس، قطر و طول آنها بسته به نوع طراحی دار متفاوت است. چنانچه نحوۀ اتصال سر دار و زیر دار به راست روها پیچ و مهره باشد، باید نصب آنها با دقت انجام شود. در اغلب دارها سر دار یا زیر دار و گاهی هر دو متحرک اند، یعنی قابلیت جابه جایی و ثابت شدن دارند.

کنترل، مونتاژ و نصب اجزای دار قالی
نصب صحیح دار قالی بافی برای جلوگیری از به وجود آمدن عیوب ناشی از نوع دار، بسیار مهم است و رعایت اصول صحیح آن در نتیجۀ کار ، بسیار تأثیر میگذارد.

1ـ کنترل جنس دار فلزی؛ برای فرش های ذرع و نیم به بالا، حتماً از انواع دار محاسبه شده یا شرکتی و نیز از جک استفاده شود. برای بافته ای کوچک میتوان از دارهای ساختۀ صنعتگران کوچک نیز استفاده کرد. برای دارهای فلزی، از جنس آهن ، مناسبتر است از نوع آهن سیاه استفاده شود. سر دار و زیر دار چه به شکل لوله باشد چه شکل دیگر، مانند قوطی، باید در هنگام چله کشی یا چله ریزی، برای جلوگیری از لغزش چله ها و به طور کلی برای جلوگیری از اصطکاک نخ ها با فلز، سطح آن با پارچه یا کاغذ پوشانیده شود. همچنین دار نباید هیچ گونه برجستگی، تیزی و ناصافی داشته باشد و محل جوش ها را باید کاملا پرداخت کنند. ذکر این نکته لازم است که دارهای فلزی باید قبلا با ضد زنگ و سپس با رنگ روشن موردنظر بافنده رنگ آمیزی شود.

2ـ کنترل مقاومت سردار و زیردار: این مقاومت باید نسبت به تعداد گره ها و عرض و طول فرش محاسبه گردد تا از صدمات احتمالی، نظیر خم شدن پیچیدگی و شکستن دار، جلوگیری شود. این محاسبه در مورد دارهای چوبی، باید بیشتر
مورد توجه قرار گیرد. چوب مورد استفاده برای سر دار و زیر دار باید خشک، سالم و در صورت امکان « عمل آورده شده» باشد. انواع چوب سفید (چوب روسی،) به سبب مقاومت، کشش، برش و قابلیت انعطاف در مقابل نیروی بیشتری که از طرف چله ها وارد میشود، با دوام ترند.

3ـ کنترل مقاومت راست روها؛ راست روها نیز مانند سر دار و زیر دار، با توجه به ابعاد و نوع دار، باید از استحکام لازم برخودار باشند.

4ـ کنترل مقاومت پیچ ها؛ پیچهایی که برای تنظیم دار مورد استفاده قرار میگیرند، باید دارای مقاومت موردنیاز باشند. همچنین باید به وسیلۀ روغن یا گریس روان شده باشند. تا در صورت نیاز به راحتی باز و بسته شوند. استفاده از واشردر زیر مهره ها نیز توصیه میشود.

5ـ کنترل عمود بودن تیرکها؛ تیرک های دار باید کاملا مستقیم، عمود بر یکدیگر، فاقد هرگونه لقی و برخوردار از استحکام لازم باشند.

6ـ قابل تنظیم بودن محل نشستن بافنده؛ محل نشستن بافنده (صندلی یا نیمکت) باید قابل تنظیم به بالا و پایین و طول آن نیز هم عرض دار باشد. فاصلۀ نیمکت از دار باید به نحوی پیشبینی شود که بافنده بتواند آن را با توجه به راحتی خود تنظیم و پاهای خود را جمع یا آویزان کند.

7ـ یکسان بودن فاصلۀ سر دار و زیر دار؛ قبل از چله کشی یا چله ریزی باید فاصلۀ سر دار و زیر دار در تمام طول دار تنظیم گردد و یکسان باشد. همچنین برای شل و سفت کردن دستگاه از طریق پیچ های تنظیم، باید محل کافی در نظر گرفته شود.

8ـ تنظیم مناسب فاصلۀ ستون های دار؛ فاصلۀ راست رو های دار باید حداقل 10تا 15سانتیمتر بیشتر از عرض چله باشد. هدف از این کار سهولت در پودکشی و داشتن کنترلهای لازم است.

9ـ وضعیت نصب؛ دارهای قالی بافی عمودی باید در وضعیتی نصب گردند که منابع روشنایی طبیعی یا مصنوعی از پشت تارهای چله، تند و قوی به چشم بافنده نتابند.

ایمنی و بهداشت حرفهای
نصاب دار قالیبافی لازم است در تمام مراحل مونتاژ و نصب دار برای پیشگیری از صدمات احتمالی، از دستکش و کلاه ایمنی استفاده نماید.
اصول ایمنی و بهداشت حرفه ای در هنگام مونتاژ و نصب اجزای دار
1ـ رعایت اصول کار در هنگام استفاده از چهارپایه یا نردبان و استفاده از دستکش و کلاه ایمنی؛
2ـ پیشگیری از سقوط اجزای دار، در حین نصب بر روی نصاب؛
3ـ پیشگیری از سقوط دار بعد از نصب ( اطمینان از ثابت بودن دار با چک کردن وضعیت پایه های دار یا زاویۀ مناسب دار با تکیه گاه آن، که معمولاً دیوار یا اجزای دیگر خود دار است )؛
4ـ استفادۀ صحیح از ابزار، در هنگام استفاده از آنها برای نصب اجزای دار.

چینش دار در محیط کارگاه
کارگاه های قالیبافی دارای انواع مختلفی از قبیل: خانگی، نیمه متمرکز و متمرکز است. بسته به اینکه کارگاه قالی بافی از چه نوعی باشد، چینش دارها، تجهیزات و مواد اولیه در آنها متفاوت است. فضای کارگاه خانگی قالیبافی طراحی فضای کارگاه قالیبافی خانگی باید به گونه ای باشد که استانداردهای فضای کارگاه قالیبافی خانگی از جمله داشتن نور کافی با زاویۀ تابش مناسب، خالی بودن محیط از هرگونه رطوبت، استحکام داشتن دیوارها و… رعایت شود.

فضای کارگاه قالی بافی نیمه متمرکز
طراحی فضای کارگاه قالی بافی نیمه متمرکز باید به گونه ای باشد که استانداردهای فضای کارگاه آموزشی در آن رعایت شود. هدف از این طراحی دسترسی راحت به تجهیزات و مواد اولیه و همچنین جابه جایی ایمن هنرآموز و هنرجویان در کارگاه و محل قرارگیری دارهاست.

فضای کارگاه متمرکز قالی بافی متمرکز
فضای کارگاه قالیبافی متمرکز باید به گونهای طراحی شده باشد که استانداردهای فضای کارگاه قالی بافی متمرکز کاملا رعایت شود. فضای کارگاه های متمرکز معمولاً دارای سالن بسیار بزرگ با ستون های مستحکم است و کف آنها با سنگ های صیقلی یا سرامیک رنگ روشن پوشیده شده است.

رابطۀ نوع چله کشی و نوع دار
انتخاب نوع چله کشی در انتخاب نوع دار بسیار تأثیرگذار است. در صورتی که چله کشی مستقیم بر روی دار انجام شود، مانند چله کشی یک رویه ( ایلیاتی) و دو رویه (چرخشی؛ تُرکی یا همدانی،) از هر نوع داری به جز سر دار و زیر دار هر دو ثابت، میتوان استفاده کرد. اما چنانچه چله کشی مستقیم بر روی دار انجام نشود، یعنی ابتدا چله دوانی و سپس بر روی دار چله ریزی و آماده سازی شود، لازم است سر دار به طور کامل و بدون محدودیت جدا گردد تا بتوان آن را به راحتی از بین تارهای زیر و رو، که دوانده شده اند، عبور داد. انتخاب نوع دوخت چلۀ دوانده شده در مرحلۀ چله ریزی به زیر دار نیز در انتخاب نوع دار بی تأثیر نیست. یعنی اگر دوخت به روش نخ پنبه ای ضخیم انجام شود باید روی زیردار (از داخل) میله ای نازک مانند میلگرد جهت راحتی اجرای دوخت جوش شده باشد و اگر دوخت به روش میلۀ کمکی انجام شود نیازی به میلۀ جوش شده نیست.