چله ‏دوانی فرش

نمایشگاه هنر ایران: چله ‏دوانی فرش

همانطور که میدانید، قالی به روشهای متعددی (عشایری، ترکی و فارسی) تولید شده و شهرت یافته است. لذا از نظر ابزار و شیوه های بافت و به خصوص در چله کشی با هم بسیار تفاوت دارند. به طوری که آنها را به سبک های مستقل در بافت، طبقه بندی می کنند. در تمام این شیوه های بافت، روشهای چله کشی اختصاصی وجود دارد، که در بخشهای قبل با آنها آشنا شده اید. شیوۀ چله دوانی، روش اختصاصی مناطق فارسی باف است. آیا تفاوت چله کشی و چله دوانی را میدانید؟ آیا میدانید برای چله دوانی به چه ابزاری احتیاج است؟

شیوۀ چله دوانی از نظر اصول کلی به همان شیوه ای است که قبلا به عنوان چله کشی یاد گرفته اید. با این تفاوت که در شیوۀ چله کشی، عمل کشیدن نخ های تار روی دار اصلی است (همان داری که رویش فرش بافته میشود،) شیوۀ چله دوانی با همان ریتم و اصول چله کشی است، اما خارج از دار اصلی، تارهای چله روی دستگاه چله دوانی، مهار و تنظیم شده و سپس به رویدار اصلی(دار بافت) انتقال مییابد. شیوۀ چله دوانی، کاری حرفه ای تر و با اصولی پیچیده تر از دیگر روشهای چله کشی است . در این قسمت به صورت ، مرحله به مرحله و عملی، کار چله دوانی را مشروحاً انجام خواهید داد و شایستگی های فنی و غیرفنی را در هنگام اجرای کار فرا خواهید گرفت.

شیوۀ چله دوانی برای بافتهای هم با طول کوتاه و هم بلند رایج است. معمولاً این شیوه در مناطق مرکزی ایران مانند اصفهان، کرمان، یزد و کاشان کار برد دارد. چله دوانی از نساجی سنتی برگرفته شده و جایگزین شیوۀ چله کشی گردیده است. با این نوع چله کشی میتوان فرشی با طول بسیار بلند را روی یک دار معمولی و نسبتاً کوتاه تولید کرد. در چله دوانی، به دلیل این که تارها توسط نخهایی به نام «ملیله» تنظیم و مهار میشوند، بسیار نظم دارند. لذا در حین بافت تارهای چله به هم نمیریزند .

 آماده‏ سازی ‏دستگاه‏ چله ‏دوانی
برای پاسخ دادن به هر نیازی در زندگی لازم است ابزار مناسب آن تهیه شود. این ابزار در طول سالها توسط صنعتگران و هنرمندان طراحی و ساخته شده است. ابزار میتواند باعث بالا بردن کیفیت و کارآمدی بهتر محصول گردد و همچنین تولید را از راحتی و سرعت کافی برخوردار سازد. دستگاه چله دوانی یکی از این ابزارهاست که در مورد آن بحث و گفت وگو خواهد شد. این دستگاه، خیلی ساده و بسیار کارآمد است و معمولاً از دو میله یا لولۀ فلزی، و یک تیرک چوبی ساخته میشود و در بعضی مناطق بافت فرش، برای ساختن آن به جای ترکیب چوب و فلز از سه لولۀ فلزی استفاده میشود. طول این میله ها با هم برابر است و حداکثر به یک و نیم متر میرسد . میله های دستگاه چله دوانی معمولاً در کارگاه های مربوطه در فواصل مختلف نسبت به هم در داخل زمین، یا در داخل پایه های فلزی که در آن سوراخ هایی با فاصله های مختلف پیش بینی شده است، قرار میگیرد. فاصلۀ قرارگیری میله های دستگاه، متناسب با طول چله های فرشی است که از قبل مشخص میگردد و سپس چله دوان آن را چله دوانی خواهد کرد.

قرار گیری کلاف یا دوک نخ چله در جای مقرر
برای اینکه چله دوانی، بهتر و آسانتر انجام شود لازم است برای انجام کار، مواد اولیه در مکان مناسبی قرار گیرد. نخ چله در چله دوانی به صورت کلاف و دوک است ، به همین دلیل در زیر، به نحوۀ قرارگیری هردوی آنها برای چله دوانی میپردازیم.
الف-کلاف نخ چله، که قبلا آماده شده است روی دستان چله دوان باز میشود و باید آن را با احتیاط و آرامی روی دستگاه کلاف باز کن انداخت. سپس سر نخ را باید پیدا کرده و باز گرداند تا برای اتصال و گره زدن بر روی میله دستگاه چله دوانی آماده شود.
ب- دوک نخ پس از انتخاب، در جای مقرر و روی پایۀ نگهدارندۀ دوک قرار داده میشود سپس سر نخ را باید پیدا کرد و آماده ساخت تا به دستگاه چله دوانی متصل گردد.

پس از آماده کردن نخ چله، چه به صورت کلاف و چه به صورت دوک، سرنخ را می یابیم و عمل چله دوانی را به ترتیب مراحل زیر آغاز میکنیم.
الف- گره زدن سرنخ چله به میلۀ دوم: پس از استقرار کلاف یا دوک در جای تعیین شده، سر نخ از دوک یا کلاف جدا میشود سپس به میله دوم دستگاه چله دوانی یک گره ساده میزنیم تا درحین چله دوانی و سایر کارها باز نشود.

ب- دواندن نخ چله به صورت زیگزاگ بین میلۀ اول و دوم: پس از گره زدن سر نخ چله روی میلۀ دوم، ادامۀ نخ را باید از روی میلۀ دوم تاب داد و از پشت میلۀ اول دور زد، سپس شبیه حرف Uانگلیسی به سمت میلۀ دوم برگردانده شود. این حرکت بین میلۀ اول و دوم به صورت رفت و برگشت شکلی شبیه 8انگلیسی بوجود میآورد که باید تا پایان چله دوانی به همین ترتیب ادامه یابد، به این حرکت، زیگزاگ یا چپ و راستی چله نیز می ِ گویند به هر رفت و برگشت تار نخ چلۀ ِ بین دو میله، یک گره یا خفت یا ریشه گفته میشود.

پ- گره زدن انتهای نخ چله به میلۀ دوم و پایان دواندن چله: پس از دواندن تارهای چله و شمارش آنها، سر نخ چله را باید برید و مانند شروع کار چله دوانی، آن را به میلۀ دوم محکم گره زد. پس از زدن این گره، دواندن چله به اتمام می رسد.
ت- تنظیم چله ها و منظم کردن تارهای دوانده شده : زمانیکه چله دوانی به اتمام میرسد باید تارهای چله را که روی میله ها قراردارند، منظم کرد تا آماده انجام مرحلۀ بعدی کار شود. در این مرحله تارهایی که درحین چله دوانی جابجا شده یا روی هم افتاده است، به جای خود برگردانده میشود.
ث- ملیله زدن:مرحلۀ بعدی در چله دوانی، ملیله زدن است که خود دارای چند گام است:

1- انتخاب نخ ملیله مهار چله: برای آماده کردن نخ ملیله باید جنس، قطر و طول آن را مورد توجه قرار داد. جنس ملیله از نخ پنبه انتخاب میشود. قطر ملیله سه برابر قطر چله مورد مصرف است و یا از سه رشته نخ چله در کنار هم استفاده می شود. تمام سه رشته در یک طرف پرتاب میشود و تبدیل به یک رشته واحد میگردد. بلندی یا طول نخ ملیله یک لا، سه برابر عرض فرش و دو لا، یک ونیم برابر مورد نظر انتخاب میشود.

2- آماده سازی نخ ملیله: پس از انتخاب نخ ملیله، سرنخهای ملیله کنار هم بصورت برابر قرار داده میشود و یک سمت دیگر ملیله در نقطه ای دیگر گره زده میشود و طرف دیگر ملیله با کف دست در جهت تاب برداشتن چله ها، پُر تاب میگردد. این تاب باید به اندازه ای باشد که رشته های نخ ملیله مثل یک طناب، یک دست و محکم شود. باید توجه داشته باشید چنانچه پیچاندن رشته های ملیله برخلاف جهت تاب رشته های نخ باشد، رشته های نخ ملیله به هم پیچیده نخواهد شد و در نتیجه مثل طناب، محکم و منظم نمی شود و تاب رشته های ملیله باز خواهد شد. سپس دو طرف ملیله را باید از سر ملیله، روی چهار انگشت یک دست پیچاند و جمع کرد و آن را بیست سانتیمتر مانده به گره میانۀ ملیله به نخ، باید دسته بندی و جمع کرد و گره زد تا باز نشود. البته این گره نباید خیلی محکم و سفت باشد تا در حین کار،هر زمان لازم شد بتوان گره را راحت باز کرد. ملیلۀ آماده شده از وسط تا و دولا میگردد. به نقطۀ تا شده باید یک گره زد تا نخ ملیله به دو قسمت مساوی تقسیم شود. دو طرف سر ملیله از گره میانه باید به یک اندازه پس از ماسوره شدن، به طول بیست سانتیمتر برابر، آویزان باشد. برای قالیهای رجشمار 20تا ،50به جای اجرای مراحل گفته شده برای آماده سازی نخ ملیله، میتوان از نخ چلۀ پنبه ای 15لا نمرۀ 10به عنوان ملیله استفاده کرد.

3- جداسازی، تنظیم و ملیله زدن چله ها: پس از آن که تارهای چله دوانده شد، شخص چله دوان پشت میلۀ اول مینشیند و دو تا پنج تار، متناسب با ظریف بودن تار چله ها، انتخاب میکند و آنها را به طرف پایین میله از باقی تارها سه سانتیمتر فاصله می دهد. سپس یک سمت نخ ملیله را که قبلا آن را آماده و ماسوره کرده است، از زیر تارهای منتخب عبور میدهد و سمت چپ خود را پس از تنظیم تار و نخ ملیله، رها میکند. دوباره سر دیگر ملیله را بر میدارد و به همان روش اولی از زیر تارهای منتخب بعدی رد میکند و به سمت چپ رو ِ سر دیگر ملیله قرار میگیرد. این عمل تا آخرین تار چله تکرار میشود. پس از ملیله زدن آخرین دستۀ تارهای چله، دو سر ملیله ها به هم گره زده میشود. بین هر دسته تاری که ملیله زده شده است نخ ملیله با پیچ خود باید فاصله ای بوجود آورد که در تمام نقاط ملیله زده با هم برابر و یکی باشد. هرچه نخ چله ظریفتر باشد تعداد تار چله ها در دسته های انتخابی بیشتر می شود مثلا ِ تا دسته های 5تاری، که در اصل 5جفت تار پشت و روی میله اول خواهد بود.

ج- آماده کردن نَزلِه یا ملیلۀ پایین کشی: جنس ملیله پایین کشی؛ ملیله پایین کشی از جنس نخ پنبه ای و هم قطر چلۀ مورد مصرف در چله دوانی انتخاب میشود. قطر ملیلۀ پایین کشی؛ تعداد رشته های ملیلۀ پایین کشی دو برابر تارهای انتخابی در ملیلۀ اول یا ملیلۀ مهار است، یعنی اگر در ملیله اول سه رشته تار باشد تعداد تار ملیلۀ پایین کشی باید شش رشته انتخاب گردد. طول ملیلۀ پایین کشی؛ بلندی ملیلۀ پایین کشی باید دولا و یک ونیم برابر عرض فرش مورد نظر انتخاب شود.

چ- قرار دادن تیرک چوبی بین میلۀ اول و دوم بین چله ها: بعد از دواندن چله، برای اینکه نظم و ترتیب تارهای چله به صورت زیگزاگ حفظ شود، لازم است که تیرک چوبی یا فلزی را، که قبلا آماده شده است در بین تارهای زیر و رو در مسیر میله دوم چله دوانی قرار دهیم. باید یادآور شد، این تیرک میتواند از ابتدای چله دوانی نیز، به موازات میله های دستگاه چله دوانی، با فاصلۀ پنجاه سانت از میلۀ اول مانند دیگر میله های دستگاه، ثابت گردد. کار اصلی این تیرک نزدیک کردن زیگزاگ به میله اول دستگاه چله دوانی است تا چله دوان بهتر و با کنترل بیشتری اقدام به زدن ملیله کند.

جدا کردن و تنظیم چله ها و زدن نزله بین میلۀ دوم و تیرک کمکی
در شیوۀ قالیبافی به شیوۀ فارسی لازم است وقتی مقدار بافت به حدود نود سانتیمتر رسید آن قسمت بافت پایین کشی شود. به همین دلیل چله ها باید طوری مهار شود که به راحتی پایین کشی امکانپذیر گردد. ملیلۀ پایین کشی یا نزله برای منظم کردن و تنظیم چله هایی زده می شود که درابتدای کار، درداخل دار بافت قرار نداشته است.

شمارش، سیه بندی و رنگ کردن واحد های تقسیم شدۀ چله
چله های دوانده شده پس از زدن ملیلۀ اول و قبل از ملیله های پایین کشی، مثلا به صورت صدتایی شمارش و (مطابق شیوه مرسوم هر منطقه ) یک جفت آن رنگ میگردد. تمام چله ها به همین روش تا آخر سیه بندی میشود.

جدابستن تارهای زیر و رو، قبل و بعد از تیرک کمکی و حفظ زیگزاگ چله ها به وسیلۀ نخهای کمکی

شیوۀ کار؛ تارهای چله دوانده شده پشت میله اول باید جدا جدا به وسیله نخی از جنس پنبه بسته شود و این کار روی چله های تیرک کمکی نیز صورت گیرد. به این ترتیب چله ها در چهار مرحله جدا از هم بسته می شود. این نخ های کمکی پس از انتقال چله برروی دار بافت، از آن باز و کنار گذاشته می شود.

بستن انتهای چله قبل از میلۀ دوم
پس از بستن چله های زیر و رو به وسیله نخ کمکی ، انتهای چله که روی میلۀ آخر قرار دارد نیز به وسیلۀ یک نخ کمکی بسته و گره زده میشود.

بیرون آوردن چله از دستگاه چله دوانی و جمع کردن آن
به کمک دو نفر چله از داخل میله های اول و دوم دستگاه چله دوانی خارج میگردد و پرتاب و در نهایت کلاف میشود. کار چله دوانی با اجرای این مرحله به اتمام میرسد و مرحله دوم کار، چله ریزی خواهد بود.