مفاهیم پایه فرش

نمایشگاه هنر ایران: مفاهیم پایه فرش

فرش ایران در گذر زمان نه تنها جلوه ای بزرگ از هنر و صنعت این سرزمین بلکه هویت و نشانی از زندگی و فرهنگ مردم نیز بوده است. تمام نقوش و طرح های به کار رفته در فرش همواره بیانگر باور، نماد، سنت و یا فرهنگ مردم این سرزمین است. هر یک از این رنگها و نقشها برای بافنده و مصرف کننده دارای اهمیت به سزای است. همچنین یک فرش دارای اجزایی متنوع و فراوانی است که افراد متخصص در این زمینه و شاغلین بایستی از نام ها، اصطلاحات و تعاریف آنها آگاهی کامل داشته باشند.

اصطلاحات مربوط به ابزار

بافت هر یک از انواع فرشها به وسایل و ابزار خاص خود نیاز دارد. البته برخی از ابزارها ممکن است مشترک و یا هم نام باشند. همچنین با توجه به منطقه بافت شکل و اندازه این ابزار و یا نام آنها تغییر مییابد. ابزارهایی که در بافت انواع فرش به کار میروند را میتوان به طور کلی به دو دسته تقسیم کرد. این دو دسته به ترتیب: ابزار قالی و گلیم که شامل؛ چاقو، قلاب، قیچی و دفتین هستند و ابزار جاجیم و زیلو که شامل؛ ماکو، ماسوره، قیچی، ورد(کوجی) میباشند.

1ـ چاقوی قالیبافی: چاقو در اصل وسیله ای است که برای بریدن امتداد نخهای خامه قالیبافی در هنگام گره زدن به کار میرود.
2ـ قلاب قالی بافی: قلاب نوعی دیگر از چاقوی قالیبافی است با این تفاوت که در انتهای تیغه فلزی آن یک قلاب کوچک قرار دارد.
3ـ دفتین: وسیله ای فلزی و شانه مانند است که برای کوبیدن گره های فرش پس از یک رج بافتن و نیز خواباندن پودهای ضخیم و نازک قالی مورد استفاده واقع میشود.
4ـ قیچی: ابزاری است که برای بریدن و کوتاه و یک دست کردن سر پرزهای هر گره پس از اتمام بافت یک یا چند رج به کار میرود.
5ـ سیخ پودکشی: سیخ پودکشی از ورق نازک فلزی که حالت فنری و انعطاف زیاد داشته باشد ساخته میشود تا به راحتی از لابه لای چله ها عبور کند. نوک این ابزار حالت قلاب شکل دارد که نخ پود را با آن گرفته و از میان چله ها میکشند.
6ـ ماکو: جعبه ای لوزی شکل چوبی است که داخل آن فضایی جهت قرار گرفتن ماسوره وجود دارد. این وسیله برای حرکت و عبور راحت ماسوره در بین تارها به کار میرود.
7ـ ماسوره: از جنس نی یا چوب و اخیراً پلاستیکی است که نخهای پود بر روی آن پیچیده میشود.
8ـ کوجی یا ورد: میله چوبی با مقطع گرد و قطر معمولاً پنج سانت است که هنگام چله کشی در دستگاه های زیلو و جاجیم بافی بر روی چوبی که قسمت زیرین آن در زمین فرورفته است نصب و استفاده میشود. وظیفه آن کنترل عرض جاجیم و زیلو و جدا کردن تارهای زیر ورو برای ایجاد نقش میباشد.

اجزای تشکیل دهنده نقشه فرش

این بخش به بررسی اجزای فرش پرداخته است تا آشنایی شما را با این هنر زیبا و پیچیده بیشتر کند. تعریف هر یک از اجزای فرش در زیر آمده است:
حاشیه: معمولاً به دو شکل باریک و پهن اطراف طرح مرکزی فرش را میپوشاند و وجود یک حاشیه پهن در میان حاشیه های باریک باعث میشود تا تعداد آنها فرد باشد.
ترنج: به بخش مرکزی فرش که معمولاً دایره، بیضی، لوزی و یا چند پره باشد ترنج گفته میشود. هرگاه چند ترنج داخل یکدیگر قرار گرفته باشند
لچک: به یک چهارم نقشه میانی با شکلی مشابه و یا اکثراً متفاوت با آن در چهارگوشه متن فرش در اصطلاح قالیبافان لچک میگویند و اگر این لچک ها توأم با ترنج باشند طرح را لچک و ترنج مینامند.
زمینه: بخشی است در میان فرش که گلها و اجزای طرح بر روی آن نقش بسته اند و اغلب در رنگهای لاکی، کرم و سرمه ای انتخاب میشود.

کلاله (سرترنج:) در بالا و پایین ترنج میانی غالباً دو نقش بافته میشوند که در اصطلاح طراحان، سرترنج و یا کلاله نامیده میشوند. گاهی ممکن است این کلاله ها با تعداد زیاد تمامی محیط ترنج را در برگیرد.
کتیبه: در حد فاصل ترنج و سرترنج گاهی شکلی به نام کتیبه ترسیم میشود که در آن ممکن است نام اشخاصی نوشته شود.
لوار: بخش ساده بافی شده که دور تا دور فرش و درحد فاصل شیرازه و حواشی است. اگر چهاین بخش معمولاً به رنگ زمینه متن و یا زمینه حاشیه پهن ساده بافی میشود ولیکن در برخی از فرشها از جمله قالیهای عشایر فارس با نقوشی ظریف و ساده نظیر نقوش هندسی و عروسکی نیز همراهی میشود.
سو: از دو خط موازی که معمولاً از هم فاصله کمی دارند تشکیل شده است و به عنوان جدا کنندۀ بخشهای مختلف طرح فرش مورد استفاده قرار میگیرد. سوها به عنوان جداکنندۀ حاشیه ها ازهم و یا سازندۀ شکل کلی لچک و ترنج و جداسازی این بخشها از متن قالی کاربرد دارند.

انواع نقشه

نقشۀ سراسری: نقشه ای از طرح قالی که بخشی تکراری و قرینه ندارد و برای کل قالی نقشهای تمام و سراسری تهیه شده است. این گونه نقشه ها برای طرح های منظره ای، باغی، مجلسی، درختی و امثال آن تهیه میشود. در برخی موارد نیز نقشه متن قالی به صورت سراسری است در حالی که نقشه حواشی به صورت واگیرهای تهیه شده است.

نقشۀ یک دوم: نقشه ای است که طرح نیمه طولی یا عرضی قالی را نشان میدهد. و بافت قالی براساس آن انجام میگیرد. در واقع طرح نیمه دیگر قالی قرینه نیم های خواهد بود که طرح آن تهیه شده است.

نقشۀ یک چهارم: نقشه ای است که یک چهارم از طرح کلی قالی را نشان میدهد و بافت قالی بر اساس آن انجام میشود. در واقع طرح قالی دارای محور تقارن عرضی و طولی است.

نقشه واگیره ای: واگیره محدوده ای از نقش که قابل تکرار در سطح باشد. واگیره را میتوان برای تکرار در طول و عرض متن و یا حاشیه های پهن و باریک طراحی نمود. هر واگیره بر اساس نوع کاربرد و شیوۀ تکثیر تکرار دارای ویژگی خاصی است.

اصطلاحات مربوط به طرح و نقش
طرح فرش: شکل کلی چینش و ترکیب بندی نقوش در فرش را طرح فرش می نامند. لچک و ترنج، خشتی، محرابی افشان و… از جمله طرح های فرش هستند.
نقشۀ فرش: دستورالعمل اجرایی بافت است. طرح انواع فرش روی کاغذهای شطرنجی پیاده شده و رنگ آمیزی و نقطه گذاری میشود. معمولاً نقشه های حاشیه، متن و یا واگیره ها به صورت جداگانه در اختیار بافنده قرار میگیرد. نقشه فرش به صورت های مختلف چون سراسری، یک دوم، یک چهارم و واگیره ای طراحی میشود رایج در فرش هستند.

انواع طرح های فرش

طرح های فرش ایرانی به چند گروه اصلی تقسیم میگردندکه به نامهای زیر مشهورند:
طرح های آثار باستانی و بناهای اسلامی، افشان، درختی، شکارگاهی، قابی (خشتی،) باغی، گلدانی، محرابی، محرمات، لچک و ترنجی، لچکی، عروسکی، تصویری و… در اینجا به معرفی چند نمونه از طرح های مهم میپردازیم:
طرح افشان: نقشها، نگاره ها و بندها در این طرح پیوستگی و ارتباط کامل دارند. گویا طراح هنگام طراحی، قلم خود را از ابتدا تا انتهای کار از روی کاغذ نقشه برنداشته است. حرکت در تمام متن مشاهده میشود و گلها و نقشها در همه جا پراکنده و افشان شده اند. در این طرح قرینگی وجود ندارد.

طرح درختی: در طراحی این گروه درخت و درختچه کوچک وبزرگ به صورت انفرادی ترکیب اصلی را تشکیل میدهد.

طرح شکارگاه: محتوای اصلی این طرحها صحنه هایی از شکار و شکارگاه است که در قسمت های مختلف سوارکارانی با تیر و کمان یا نیزه و شمشیر مشغول شکار برخی از حیوانات مانند آهو، شیر، ببر و یا پرندگان دیده میشوند.

طرح خشتی و قابی: متن این طرح با قابهای گوناگون و منظم در فواصل معینی پرشده است. همه این قابها یکسان و یک شکل بوده و در داخل آنها با نقشه ای مختلف تزیین شده است. این طرح ها بیشتر به وسیله عشایر و روستاییان بافته میشود که اغلب نیز به صورت ذهنی اجرا میشود.
طرح محرابی: طرح اصلی در این گروه برشکل کلی محراب استوار است. همان مکانی که در مسجد مکان نمازگزاردن امام جماعت است.

طرح باغی: طرح باغی یا بوستانی برگرفته از باغ های اصیل ایرانی به ویژه دورۀ صفویه است که در آثار هنری نگارگری و هنر قالیبافی به شکل بسیار شایسته ای مصور شده است. این طرح حوضی درمیان دارد و اطراف آن به وسیله جوی های آب به بخشهایی تقسیم شده و با درخت و گل وسبزه تزئین شده است. گاهی نقش پرندگان نیز با آن تلفیق شده است.
طرح لچکی: طرحی از قالی که فاقد ترنج باشد و متن آن فقط دارای چهار لچک است را طرح لچکی مینامند. لچک هایی که دارای زائده هایی در راستای طول یا عرض قالی باشند، لچک های طره دار میگویند. همچنین به نوار باریکی که در اطراف متن یا لوار قالی طراحی شده باشد نیز طره میگویند.

طرح آدمکی(عروسکی:) شکل تجریدشده انسان که بیشتر در فرشهای عشایری خصوصاً گبه که نوعی قالی درشتباف است استفاده میشود عنصر اصلی این طرحها است. نقوش عروسکی دارای رنگهای متنوع و شاد بوده و به صورت ساده طراحی شده است.

طرح تصویری: (نقش تصویری یا عکسی) نقش صورت انسان که به شکل طبیعی یا تجریدی طراحی شده است.

انواع نقش و نگاره ها

نگاره: یا (نقش) مجموعه نقش مایه ها و بن نگاره های یک نقش را گویند. ترکیبی از نگاره های مختلف نظیر نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی تشکیل دهندۀ طرح فرش است. برخی نگاره ها عبارت اند از:
گرفت و گیر: درگیری و جنگ و جدال حیوانات گوناگون و بعضاً جدال انسان و حیوان را گرفت و گیر گویند. این درگیری معمولاً بین حیواناتی از قبیل شیر و گاو، شیردال و گوزن، شیر و پلنگ، اژدها و سیمرغ، (حیوانات افسانه ای) شیر و آهو و… واقع میشود و حیوانات به گونه ای طراحی میشوند که پنجه بر اندام هم انداخته و بعضاً دندان های تیز خود را بر بدن حریف فرو برده اند. این نقش از نقش برجسته های دوران هخامنشی الهام گرفته شده است.

گلدان: نقشی است که عمدتاً در اراک، فراهان و ملایر و… بافته میشود. از تکرار نقش گلدان پر گل طرحی مشهور به ضلال سلطانی حاصل میشود.

شاخ قوچی: شکل تجرید شده شاخ قوچ است که بیشتر در فرشهای عشایری استفاده میشود. این نقش مایه بسیار فراوان و به رنگها و اندازه های مختلف در فرشهای ذهنی باف عشایر دیده میشود.

توسباغی: نقشی هندسی است به شکل انتزاعی لاکپشت که در زبان آذری به آن توسباغی میگویند. در برخی مناطق به نقش سماوری یا چایدان که درحاشیه پهن قالی استفاده میشود نیز توسباغی گفته میشود. این نقش در حاشیه اکثر قالیهای منطقه آذربایجان کردستان و… خصوصاً حاشیه های طرح اصیل ماهی در هم استفاده میشود.

حلزونی: ساختار هندسی چرخش دوار بند اسلیمی و بند ختایی که به صورت مارپیچ طراحی شده و دایره های آن هر قدر که به مرکز نقش نزدیکتر میشوند کوچکتر میگردند.
خرچنگی: (نقش) نقوشی از قالی است با شکلی کلی از خرچنگ. این نقوش در متن و حواشی قالی به کار میرود و معمولاً به صورت هندسی طراحی میشود. زوائد این نقش دست و پای خرچنگ را تداعی میکند.

پاشتری: نقشی هندسی است که بر پایه اثر پای شتر طراحی شده است. این نقش با استفاده از شکل هندسی هشتضلعی یا مستطیل طراحی شده و در اطراف آن نقشی از جای پای شتر تکرار شده است.
دسته گلی: (نقشمایه) مجموعه ای از گلها که به صورت دسته ای و یا در گلدان طراحی شده است. این طرح در اغلب نقاط ایران به ویژه کرمان، قم و اراک بافته میشود و به « دسته گل اراک » معروف است.

اسلیمی: برخی این نقش تزیینی را الهام گرفته از عاج فیل، دهان باز اژدها، مار و یا ابر با ساقه های مارپیچی دانسته اند که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست.
ختایی: نقوشی الهام گرفته از گلها و گیاهان و شامل عناصری چون گل، برگ و ساقه گیاهی است.

مفاهیم مربوط به اجزای تشکیل دهنده فرش

چله: اساس فرش با چله آغاز میشود. جنس چله از پشم، پنبه، ابریشم یا مو و گاهی ترکیبی از پشم و پنبه است. این نخ تاب بسیار زیادی برای تحمل کشش بالا دارد. همچنین بسته به نوع فرش از ضخامت های متفاوتی برخوردار است. هنگام چله کشی، نخهای چله را به شکل عمودی و موازی یکدیگر بر روی دار میکشند.
پود: نخی از جنس پشم، پنبه، ابریشم یا مو و گاهی ترکیبی از پشم و پنبه است که با تاب کم ریسیده میشود و دارای دو نوع کلفت و نازک است. پود بیشتر در رنگهای کرم و سفید، قرمز، سیاه، آبی، قهوه ای و یا خودرنگ (به رنگ پشم گوسفند یا بز) به کار گرفته میشود. تعداد پود، نوع کشش یعنی شل، متوسط و سفت بودن آن، رنگ، تاب و جنس پود در ایجاد انواع شکل بافت فرش هر منطقه نقش کلیدی دارد.
سربندی: بافت ساده گلیمی که به شکل های گوناگون (کرباس، سوف و)… در ابتدا و انتهای فرش بافته میشود.

گره (بافت:) پیچش نخ پرز با ترتیبی خاص به دور تارها را گره گویند. گره زدن و ایجاد نقش به وسیله آنها، اساس کار قالی بافی است. گره دارای انواعی است. بافندگان قالی نخ پرز را به گونه های مختلف بر تارها گره میزنند که مهمترین انواع گره بر دو گونه است:
الف) گره متقارن: در این نوع گره نخ پرز به دور هر دوتار زیر و رو میپیچد و شکلی متقارن به وجود میآورد. این نوع گره به گرۀ آذری (ترکی) نیز معروف است. این گره از استحکام بیشتری برخوردار است و بین بافندگان شمال غربی و غرب کشور و برخی از عشایر فارس و بعضاً در خراسان و کرمان متداول است
ب) گره نامتقارن: در این نوع گره نخ پرز فقط به دور یک تار میپیچد و شکلی نامتقارن به وجود می آورد. نامتقارن (گره) این نوع گره به گره فارسی نیز معروف است. در این نوع گره نخ پرز به دور یکی از تارها میپیچد لذا شکلی نامتقارن به وجود می آورد. این گره بین بافندگان نواحی خراسان، قم، اراک، اصفهان، کرمان، مناطق دیگر رایج است.

شیرازه: بافتی لوله شکل یا نواری پهن که در دو طرف و در امتداد طول فرش قرار دارد و همراه گلیم باف فرش به عنوان قاب فرش محسوب میشود. شیرازه از عوامل دوام فرش است زیرا باعث استحکام چله های کناری میشود. معمولاً 4تا 6تار از تارهای کناری فرش را در نظر میگیرند و به موازات بافت فرش از پایین به بالا پس از اتمام چند رج نخی پشمی همرنگ متن به دور تار میپیچند. برای اتصال تارهای شیرازه به تارهای اصلی، پود ضخیم را پس از هر رج به دور تارهای شیرازه میپیچند و دوباره به داخل فرش وارد میکنند و در پودکشی رج بعد استفاده میکنند. انواع شیرازه عبارت اند از: شیرازه گرد ساده، شیرازۀ حصیری، شیرازۀ متخاصم (جناغی) و…

شناسنامه فرش

هر خریدار باید از تمام ویژگی های کالایی را که خریداری میکند آگاهی داشته باشد. امروزه برچسب مشخصات و مواد به کار رفته در هر محصول همراه با قیمت و تاریخ تولید بر آن مشاهده میشود. فرش نیز همچون سایر تولیدات دارای مشخصات و استانداردهایی است که لازم است برای خریدار و فروشنده روشن باشد. مشخصات و ویژگی های تمام فرشهای تولید شده در هرکارگاه بایستی به وسیله ارزیاب حرفهای با برچسبی در گوشه و پشت فرش چسبانده شود که به آن شناسنامه فرش میگویند. شناسنامه فرش ویژگیهای فرش را در موارد زیر نشان میدهد:
قیمت، منطقه تولید، ابعاد، رنگ، تعداد تقریبی گره در متر، نام صادرکننده، طرح فرش، کشور تولیدکننده، جنس فرش، قدمت (کهنه، کهنه شور، نو.)