نمایشگاه هنر ایران: بررسی هنر چاپ دستی در ایران و اروپا
چاپ دستی به مجموعه روش های ایجاد و تکثیر آثار هنری با استفاده از واسطه ی چاپ گفته می شود که در آن دخالت عامل انسانی بسیار زیاد است و بیش تر مراحل اجرایی آن مانند طراحی، آماده سازی واسطه ی چاپ، چاپ و هم چنین عملیات پس از آن، به وسیله ی دست انجام می شود.
چاپ دستی زبان بصری ویژه ای است که از طریق آن هنرمندان چاپگر، نقاشان و طراحان گرافیک به ایجاد و تکثیر آثار خود در تعداد محدود می پردازند. در چاپ دستی معمولاً سفارش دهنده وجود ندارد و می توان گفت که نتیجه ی کار انجام شده، خود، محصول نهایی تلقی می شود و می توان در آن به دنبال تمام انتظاراتی بود که از یک اثر هنری (مانند نقاشی) داریم. با این تفاوت که در آثار نقاشی، هر اثر تنها به یک نسخه محدود می شود ولی در چاپ دستی امکان چاپ نسخه های متعدد (و محدود) از اثر وجود دارد.
چاپ دستی در سده های اخیر، علاوه بر این که در خدمت آفرینش آثار هنرمندان نقاش و طراحان گرافیک قرار گرفته، خود به عنوان یک رشته ی مستقل نیز مطرح گردیده و به تدریج قواعد و مقررات ویژه ای برای آن وضع شده است.
روش های چاپ دستی نیز (همانند چاپ صنعتی)، بر اساس خصوصیات واسطه ی چاپی دسته بندی می شوند و شامل همان چهار روش گفته شده است. لوحه، کلیشه، شابلون، قالب، باسمه و … نام هایی برای واسطه ی چاپ در روش های مختلف چاپ دستی هستند.
نمایشگاه هنر ایران: از انواع چاپ دستی، هم چنین می توان به چاپ قلمکار و چاپ باتیک اشاره کرد. این دو روش (که از جمله هنرهای سنتی محسوب می شوند) بر روی پارچه به کار می روند و کابردهای مصرفی و گاهی نیز تزیینی دارند.
تاریخچه ی چاپ دستی
دوران غارنشینی: در آثار بر جای مانده از دوران غارنشینی، دو گونه تصویر چاپ مانند به دست آمده است که در یکی از آن ها اثر دست به صورت مثبت و در دیگری به صورت منفی بر دیواره ی غار نقش بسته است. در یکی با آغشته کردن دست به ماده ی رنگین و انتقال آن به سطح دیوار و در دیگری با قرار دادن دست بر دیواره و پاشیدن رنگ به اطراف آن نقش دست بر دیواره بر جای مانده است.
پیدایش چاپ در سرزمین های شرقی: چاپ روی پارچه به وسیله ی قالب های چوبی در سده ی چهارم پیش از میلاد در هند رواج داشته است. این فن در سده ی دوم پیش از میلاد به چین وارد شده است. در اولین سال های میلادی پارچه های چاپی از هند به اسکندریه صادر می شده است. کشفیات باستان شناسی مصر نشان می دهد که پارچه های چاپ شده تا سده ی چهارم به این کشور وارد می شده است. در ایران دوره ی ساسانی نیز چاپ روی پارچه رایج بوده و در تزیین پارچه های پشمی، کتانی و ابریشمی به کار می رفته است.
اما چینی ها در سده های اولیه ی میلادی اساسی ترین نقش را در پیدایش و پیشرفت چاپ ایفا نموده اند. آن ها مرکّب را از سده های قبل از میلاد ساخته بودند و با آن بر سطوحی ساخته شده از چوب گیاه بامبو (خیزران) و باریکه های چوب و نیز بر پارچه های ابریشمی می نوشتند و نقش می زدند. در مصر باستان نیز از برگ های گیاه پاپیروس به عنوان سطوحی برای نوشتن استفاده می شده است.
اختراع کاغذ در سال 105 میلادی توسط «تسای لون» گامی بزرگ در راه ترویج فرهنگ مکتوب بود. انگیزه ی اصلی چینی ها در تکثیر تصاویر و نوشته ها، و ترویج آیین بودا و انتشار متون مذهبی بوده است. روش های اولیه ی چاپ در چین دو نوع بوده است. در یک روش با قرار دادن ورقه ی کاغذ بر روی نقش برجسته های سنگی و سایش مرکب بر پشت کاغذ، نقوش حکاکی شده را به روی کاغذ منتقل می کرده اند
چاپ دستی در اروپا
نمایشگاه هنر ایران: در قرن شانزدهم میلادی دورر درالمان ،وانلودن در هلند ، تیتین در ایتالیا از جمله سرشناسان چاپ دستی و حکاکی بوده اند که از لوحه های چوبی و فلزی برای حکاکی استفاده می کرده اند. هنرمندان نوزدهم وبیستم مانند گوگن و مونش ووان گوگ که خود از اثار چاپهای دستی هنرمندان خلاقی چون هوکوسای،هیروشیج تاثیر بسزایی گرفته اند در مورد احیای حکاکی روی چوب کار کرده اند .تولوزلوترک وپیکاسو با چاپ سنگی وحکاکی فلزواواسط قرن بیستم اندی وارهال وراشنبرگ با استفاده از سیلک اسکرین وچاپ سنگی اثار بد یعی در تاریخ هنر چاپ دستی بر جای نهاده اند. لازم به ذکر است در اواخر قرن ۱۹ روشهای مکانیکی وصنعتی جایگزین چاپهای دستی گردید اما این مسئله فقط در چاپهای کاربردی انجام شده وروشهای سنتی و کهن از میان رفت و بر عکس در میان هنرمندان ارزش خاصی یافت.
چاپ های دستی در ایران
در ایران ریشه چاپ های دستی به عیدی سازی و چاپ قلمکار بازمی گردد که به سده 12/18م. مربوط است. اولین دستگاه چاپ سربی به سال 1236ه.ق به بوشهر وارد و اولین دستگاه چاپ سنگی توسط عباس میرزا نایب السلطنه به سال 1250ه.ق در تبریز راه اندازی شد. اما اهمیت فوق العاده چاپ به قرن 19 میلادی باز می گردد چرا که چاپ با دو مولفه همگانی کردن تصویر و به روز کردن موضوع اثر هنری نقش تعیین کننده ای در شکل گیری و ادامه مدرنیزم داشته است. مضافا آن که ذات چاپ به خاطر تکثیر و کیفیت سریع انتقال پیام، رسانه ی مناسبی برای انتشار دیدگاه های انتقادی بوده و از این رو بسیاری از دغدغه های سردمداران مدرنیزم را برآورده کرده است.
نمایشگاه هنر ایران: نکته حائز اهمیت آن که با رشد و توسعه چاپ صنعتی ، هنرمندان چاپگر به اصالت و ادراک هنرمندانه خود دست یافتند و همان نقشی که اختراع عکاسی بر نقاشی داشت، چاپ صنعتی در این حوزه ایفا کرد. همان گونه که عکاسی، نقاشی را از بازنمایی دقیق جهان رهانید و نقاشی را به سمت کیفیات نقاشانه کشاند، پیشرفت چاپ صنعتی، ارزش چاپ دستی را هر چه بیشتر به اثبات رساند. نگاهی گذرا به آثار هنرمندان بزرگی که در این قلمرو کار کرده اند، اهمیت این عرصه هنری را بر همگان ثابت کرده است و توجه بیش از پیش به این مهم را یادآوری می کند.
همچنان هنرمندان تراز اول جهان در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم آثار بی نظیری را در زمینه چاپ کار کرده اند. این روند پس از دهه ی 60 میلادی ادامه پیدا کرده، هنرمندان برجسته معاصر نیز آثار بسیار ارزشمندی را در این زمینه خلق کرده اند. امروزه بخش مهمی از هنر بر روی کاغذ Art on Paper که اهمیت ویژه ای پیدا کرده است به چاپ دستی اختصاص دارد. برگزاری نمایشگاه ها، دوسالانه ها و بازارهای هنری مختص چاپ، کلکسیون عمومی و خصوصی چاپ و نشر کتب و مجلات تخصصی چاپ همه حاکی از دامنه و عمق توجه به چاپ در جهان معاصر است.
