نمایشگاه هنر ایران: تکه دوزى و چهل تکه دوزى
تکه دوزی و چهل تکه دوزی یکی از هنرهای قدیمی و ِ سنتی دیار ماســت. در چهل تکهدوزی با استفاده از پارچه های دور ریز خیاطی به صورت اشــکال هندسی مربع، مثلث، مســتطیل،… قطعات، پارچه با مهارت هرچــه تمامتر و بــا هماهنگی کامل رنگهــا و تلفیق آنها در کنار هم دوخته میشــود. با تکه دوزی میتوان طبیعت زیبا را با ظرافت دوخت به زیباترین شــکل در آورد. جاذبه ی تکــه دوزی در حالــت رنگارنگی آن اســت. کاربرد این دو هنر بیشــتر در دوخت روتختی، لحــاف، بالش، کوســن، روی مبل، پــرده و لباس و… است .
آشنایی با هنر تکه دوزی
این دوخت معمولاً به ِ دوخت قطعات ریز و درشت و رنگارنــگ پارچه هــای مختلف بــه یکدیگر اطلاق میشــود. این قطعات معمولاً از انواع پارچههای ساده، گلــدار، چهار خانه، راه راه و خالدار تهیه میشــود. به مناسبت استفاده کردن از تکه های مختلف درتعدادزیاد، به این هنردســتی چهل تکه دوزی میگویند. تکههای پارچه، عموماً به ِ شــکل مربع، مثلث، مستطیلهای ریز و درشــت و لوزی بریده شــده، از پشــت با کوک به یکدیگر وصل میشوند، ســپس با دوختهای ریز به هم دوخته و محکم میشوند. جاذبــه ی تکه دوزی یــا خاتمــی دوزی در حالت رنگارنگی آن اســت کــه در طرحهایی با اســتفاده از قطعات گوناگون پارچه از رنگهای مختلف به دست می آید. گاهی ممکن اســت بــرای زیبایی بیشــتر در بعضی از حالتها، ً مثلا روی بخیه ها را ابریشــم دوزی کنند که البته این کار بیشتر در نمونه های قدیمی دیده شده است. این دوخت از دوران گذشته در ایران رایج بوده اســت ولی تاریخ مشخصی برای پیدایش این هنر در دست نیست. مرکز اصلی این رودوزی در گذشته رشت،اصفهان، تبریز، کاشــان، یزد، کردستان و آذربایجان غربی بوده است ولی اکنون در اکثر جاها این دوخت رایج است. تکه دوزان، قبل از پرداختن به عمل دوخت، پارچه های الوان برای دوخت را کاملاً میشســتند و از ثابت بودن رنگ و شــکل آن اطمینــان پیدا میکردنــدو پس از آشــنایی کامل نســبت به هماهنگــی رنگها، دوخت قطعات آغــاز میکردند. برای تکــه دوزی میتوان به پارچههای مختلف، سوزن، نخهای قیطانی، نخ دمسه و نخ پنبهای اشــاره کرد. تقریباً از همه نوع پارچه در این زمینه میتوان اســتفاده کرد، ولی بهتر اســت پارچه ای برای این زمینه انتخاب کرد که با طرح دلخواه و حالتی که میخواهید به دست بیاورید تناسب داشته باشد. قطعات اپلیکه یا تکــه دوزی را نیز میتوان از انواع پارچه هــا انتخاب کــرد، ولی باید دقــت کنید که این پارچه هــا دارای بافت محکمی باشــند وپس از بریده شــدن کنارهه ای تمیزی داشــته باشــند. کار کردن با پارچه ی پنبه ای از همه پارچه های دیگر آسان تر است ولی پارچه هایی مثل تافته، کتان و مخمل و پارچه های دیگــر را میتوان با هــم ترکیب کرد. بــرای دوختن قطعــات در تکه دوزی از نخ ظریفی کــه با رنگهای قطعات یکدست باشد استفاده میکنند، اگر دوخت با بخیه های تزیینی انجام شود نخ را با ِ رنگ متضاد آن به کار میگیرند.
روشهای مختلف تکه دوزی
روشهــای تکــه دوزی را میتــوان به شــرح زیر خلاصه کرد:
1- روش ساده
2- روش مُعرق
3- روش نمدی
4- روش مُرصعی
روش ساده
در ایــن روش نخســت طرح دلخــواه را که اغلب هندســی یا نگاره ای اســت روی کاغد طرح میکنیم سپس، با استفاده از براده ی گچ یا زغال یا قالب قلمکار یــا کاغذ گراف و یا کپــی روی زمینه به نقش پردازى میپردازیم. آنــگاه پارچه های دلخواه را ِ طبق نقشــه برش میدهیم و برای اینکه کناره هایی صاف به دست آید قســمت اضافی ای را که برای حاشیه گذارده ایم با قیچی میبریم و آن را به تو بر میگردانیم، تکه ها را بر روی پارچه ی زمینه سنجاق میکنیم و در جا با بخیه ی
لغزنده ی 1بسیار ریز آن را میدوزیم. اگر یک حاشــیه ی تزیینی در لندره دوزی در نظر باشــد میتوان آن را با نخ همرنگ یــا با رنگی متضاد بخیــه زد یا برای این کار از بخیه ی شــلاقی 2اســتفاده کرد. همین طور میتوان بخیه های سوراخ دکمه ای را نزدیــک به هم یا دور از هم زد. در این حالت توجه به هماهنگی رنگها امری الزامی است. نیز میتوانید از پارچه هــای نقشدار گل یا تصویر پرنــدگان یا طرح های دیگری که بــه آن علاقه دارید با یک ســانتیمتر زاپاس قیچی نماییــد و آنها را روی پارچه ی ساده تکه دوزی کنید. اگر خواستید تکه دوزی برجسته باشد از اسفنج دو میلیمتری به صورت یک لایه ی وسط استفاده کنید و آن را بین پارچه ی اصلــی و پارچه ی خاتمی بگذارید و بعد روی طرح را کوک بگیرید. ســپس دور آن را دندان موشی بدوزید.
بیشتر بدانید
روش معرق
در این روش هنرمند پس از طراحی و نقش پردازی روی زمینه، کادرهای ِ معین روی زمنیه را از زمینه جدا وبه اندازه ی آن از رنگ دیگر زمینه میبُرد و جایگزین میکند. سپس، با دقت زیاد در ایجاد ِ هماهنگی رنگها و محاسبه و برش، روی بخیه ها را قیطان گذاری میکند. ضمن بست، دوختهای تریینی دیگری را برای جلوه بخشیدن خاص به دوخت به کار میبرد. در گذشــته این روش مشکل را لندره دوزها کمتر به کار میبستند. بیشتر پارچه ی زمینه را ماهوت تشکیل میداد و تکه ها تماماً هم جنس زمینه ولی به رنگهای مختلــف بــود. قیطان هایی که در ایــن دوخت به کار مــیرود بیشــتر قیطان هایی روکشدار و ملون اســت. در دوخت های نفیــس، معمولاً قیطان ها را با گلابتون1 دوزی و ده یک دوزی همراه میسازند. از نمونه های بســیار بارز این نوع تکه دوزی پردهای است بسیار بزرگ از جنس ماهوت الوان و طرح کاملا هندســی، که به ســده ی 13هجری قمری تعلق دارد و درموزه ی هنرهای تزیینی موجود است.
نکته:
گلابتــون دوزی نوعــی دوخت اســت کــه با نخ روکش دار طلایی یا نقرهای به صورت زنجیره باقلاب دوخته میشــود. ده یــک دوزی هــم از همین نخ در دوختهــای ده لا با بســت دوخته میشــود و با نخ و سوزن از یک نقطه ی زمینه ده بار عبور داده میشود.
روش نمدی
تکــه دوزی یا لَندره دوزی با نمد را بســیار آســان میتوان اجرا کرد. چون نمد هیچ وقت سائیده و ریش ریش نمیشــود و نیازی به برگردانــدن کناره های آن نیز نیســت. قطعــات را فقط در جا ســنجاق میکنند و با بخیــه ی لغزنده به زمینه میدوزنــد. تکه های نمد را هنگام دوختن میتوان با چند قطره چسب نگه داشت. البته جنــس زمینه را باید از پارچــه ای ضخیم انتخاب کنید تا با جنس نمد تناسب داشته باشد. نخ پشمی الوان برای بریده دوزی با تکه دوزی مناسب است. میتوان این دوخت را با دوخت های دیگر همراه کرد.
روش مُرصعی
در ایــن روش دوخــت، هنرمنــد تکــه دوزی پدیــده ی خودش را با ســنگ دوزی، مرواریددوزی، منجــوق دوزی و زغــره دوزی 2همــراه میکنــد. این لندره دوزی را لندره دوزی مرصعی میگویند. در بیشــترتکه دوزیها، تکه ها به شکلهای هندسی
1- مُرصع: گوهر نشان
2- زغره دوزى؛ به دوختى اطلاق مى شود که از سرمه و پولک تشکیل شده باشد. مثلث، مربع و مســتطیل یــا به صــورت نوارهایی با اندازه های مســاوی بریده میشوند. ســپس آنها را به شیوه های گوناگون به یکدیگر میدوزند.
آشنایی با هنر چهل تکه دوزی
لندره دوزی یــا خاتمی دوزی که امــروزه به چهل تکــه دوزی نیز معروف اســت به دوختــن پارچه های رنگارنــگ، که از لحاظ جنس نیــز با همدیگر تفاوت داشته باشند، اطلاق میشود. در زمانهای گذشــته هنرمندان سعی میکردند که در تکــه دوزی حتمــاً از پارچه های هــم جنس حتی با رنگهای مختلف کمتر استفاده کنند ولی بر اثر مرور زمان این تعهد از بین رفت و هنرمندان خود را موظف نمیدانند که در تکــهدوزی از پارچه های هم جنس با رنگهای مختلف اســتفاده نکنند. گاهی فقط به رنگ قطعات توجه دارند و بس. از ســابقه ی این هنر هیچ اطلاعی در دست نیست، ولی مسلم است که این هنر در اکثر نقاط ایران و جهان از رواج نسبی برخوردار بوده است. از ایــن هنر برای تهیه ی رومیزی، روتختی، لحاف، بالش، کوســن، کیف، لباس و ســایر وســایل تزیینی استفاده میکنند. بیشتر تکه دوزیها تکه های هندسیای است که از مثلثها و مربعها یا نوارهایی به اندازه های مســاوی میشوند و آنها را طرق گوناگون به یکدیگر وصل میکنند. در زمان قدیم تکه دوزی با دست انجام میگرفــت ولی امــروزه چرخ خیاطی جای دســت را گرفته اســت. تکه دوزان قبل از دوخــت، پارچه های رنگارنگ برای دوخت را ً کاملا می شســتند و از ثابت بــودن رنگ و شــکل آن اطمینان پیدا کردنــد. بعد با ِ آشنایی کامل نسبت به تناسب رنگها، دوخت تکه ها را آغــاز میکردند و پس از دوخــت و دوز، آنها را با استفاده از نخهای ابریشم رنگارنگ تزیین میکردند. هنرمنــدان بــا آگاهــی از تناســب رنگها عمل میکردندومعمولاًرنگ های سبز،قرمز،آبی آسمانی، سرمه ای، صورتی یا سوســنی و سفید را کنار هم قرار داده اند و از پشــت سرهم به کار بردن رنگ های تیره، خودداری میکردند.
وسایل چهل تکه دوزی
الف) پارچه
ِ بهترین پارچه ها برای اســتفاده در چهل تکه دوزی پارچه هایــی هســتند که خاصیت کش ســانی ندارند، فرســوده نیســتند و به ســادگی هــم تا میشــوند. در تکــه دوزی، هرگــز از پارچه هایی کــه ضخامت های متفاوت دارند اســتفاده نکنید. چرا که تکه ی ضخیم و سنگین مانند پارچهی کتانی رومیزی سبب فرو بردن و پایین کشــیدن تکه ی ظریف مثل ململ که در کنار آن دوخته شده است میشود. چنانچه پارچه های نو و مصرف شــده را در کنار یکدیگر مــی دوزید، هر دو را ً قبلا بشــوئید. پارچه ی نو را به این دلیل بشــوید که بعــد از دوخت آب نرود و باعث چروکیدگی دوخت نشــود. پارچه ی مصرف شده را نیز بشویید تا مطمئن شوید که فرسوده نیست و تحمل آب و شست و شو را دارد. چنانچــه طرحــی را که میدوزید ً کامــلا تزیینی است نیازی به شست و شو ندارید. معمولاً برای چهل تکه دوزی از اســتفاده میشود پارچه های کتان، الیاف مصنوعی، ابریشــمی، پنبه ای و مخمل استفاده میشــود. امّا توجه داشته باشید در این کار از پارچه های با جنس مشــابه ولــی در رنگهای متفاوت استفاده کنید.
توجه!
از تکه های دور ریز رنگی میتوانید جهت دوخت چهل تکه دوزی استفاده کرد.
ب) الگو
درکارهای اولیه و ساده چهل تکه نیازی به قالب نیســت، امّا در کارهای پیشــرفته ی آن، قطعات اصلی دقیــق که از روی آنها الگوها را به شــکلهای دلخواه میبُرند، تهیه میکنند. میتوان این الگوها را با موادی که به راحتی با دست بریده می شوند و شکل میگیرند تهیه کرد. بسیاری از قالبها را در قدیم مردان خانواده تهیه میکردند از مواد متنوعی مثل: چوب، حلبی، نقره و برخی از برنز و مس نیز ســاخته میشــد. این قالبها را هنــوز هم میتــوان در خانه ســاخت به خصوص شــکل های بزرگتر را ولی بهتراست قطعات و اَشکال کوچک را کــه دقت و صحت انــدازه ی آنها اهمیت بســیاری دارد، در اشــکال آماده از فلز یا پلاســتیک سخت خریداری کرد. این قطعات اغلب در شکلهای ســنتی و هندســی و دارای اندازه های متنوعی هستند.
ج) سوزن
سوزنها نیز باید به همان خوبی موادی باشند که به کار میبرید. بهترین اندازه ی سوزن بین 8تا 10است. میتوان از ســوزن های شــارپ و بیتوین استفاده کرد. اگر از ســوزن کرول با یک چشم بلند در اندازه ی 9تا 10استفاده کنید بهتر خواهد بود.
د) سوزن سنجاقی ته گرد
بایــد ســنجاق های ظریف و صاف را بــه کار برد، تا از ســوراخ کردن پارچه و اثر گــذاردن بر روی آن جلوگیری شــود. سوزن ســنجاقی های خیاطی، سوزن ســنجاقی های ِ برنزی تور بافی یا ســوزن سنجاقی های بســیار کوتاه و بســیار نازک برای قطعــات کوچک مناسباند.
هـ) قیچی
قیچی هــا از نظر وزن و اندازه باید در حد متوســط و دارای تیغه های کاملا صاف باشــند. از این رو به دو قیچی نیــاز دارید؛ یکی برای بریــدن قطعات کاغذ و دیگری برای بریدن قطعات پارچه.
و) نخ
بــرای اکثر پارچه هــا نخهایی از الیــاف پنبه و پلی استر مناسب است، امّا برای کار ابریشم باید از نخهای ابریشمی استفاده کرد. نخ باید نازک باشد. شماره،100 80و60مناسبتراست.میتوانید آنها را برای پارچه های پنبه ای، کتانی، ساتن و مخمل به کار برید.
توجه!
هنگامی که قطعه ای تیره را با یک قطعه ای روشــن کنــار هم وصل میکنید اگر از نخ تیره اســتفاده کنید دوخت ها کمتر دیده میشود.
ز) کاغذ مقوا
کاغــذ برای تهیه ی الگوها به کار میرود و قطعات چهل تکه روی آنها شکل میگیرد. کاغذ باید نازک و خشک باشد تا بتوان الگوها را با دقت و ّ صحت کامل برید. مهمترین نکته این است که برای یک قطعه کار، تمام الگوها باید از کاغذهایی با ضخامت مشابه بریده شــود، در غیر این صورت طرحها یکســان نخواهد شــد. هنگامی که لازم اســت الگوی ً کاملا ســخت و محکم به کار برده شود از چند لایه کاغذ که روی هم چسبانده شده نیز میتوان استفاده کرد.ّ توجه داشــته باشــید که الگوها را با تیغ بســیار تیز تیغی شــبیه به تیــغ موکت بری ببرید تــا لبه ها ً کاملا صاف بریده شود. با این روش میتوانید چندین لایه را همزمان ببرید. این گونه برش سبب دقت در کار و یکسانی اندازه های الگو میشود.
دیگر وسایل مورد نیاز
بــرای کار به یک مــداد تیز و متوســط ونرم برای علامت ِ گذاری لبه ها درپشــت پارچه، یک مداد سفید خیاطی برای نشــانه گذاری ســطح پارچــه هرگز از خودکار یــا رواننویس برای علامت گــذاری پارچه اســتفاده نکنید و یک تیغ تیز یا بشــکاف برای صاف کردن لبه های چیده نشده نیاز دارید.
طرز برش قطعات
دو روش اساســی بــرای بریدن پارچه بــه کاربرده میشود:
1- با قرار ِ دادن الگوی کاغذی روی پارچه و با در نظر گرفتن فاصله ای مناســب برای درز، که اغلب به 6 تــا 7میلیمتر برای پارچه های معمولی اســت، برش را انجام دهید.
2- بــا قــرار دادن یــک قالــب بــر روی پارچه و خطکشــی دور قالب با مداد رنگی آسان تر است و بعــد بریدن پارچه با فاصله ازخط مدادی. کاغذ را باید پشت پارچه بگذارید و پارچه را تا کنید. در طول یک طرف ً کاملا مماس با لبه ی کاغذ باشد. سپس با استفاده از یک نخ ظریف و ســوزن نازک محل تا را با کوک محکم کنید. طرف دیگر نیز تا و محکم شود. تای پارچه را در گوشه ها به دقت روی هم بخوابانید، به طوری که با لبه ی کاغذ در گوشــه مماس باشد. این عمــل را در ِ تمام دور قطعه انجام دهید. مطمئن شــوید که تمام لبه ها و گوشــه ها به دقت تا شــده و کاغذ در ِ تمام نواحی و در محل های تا در تماس دقیق با پارچه است. الگویی دیگر را در بالای قطعه قرار دهید. به دقت اندازه بگیرید که هر دو با هم ً کاملا منطبق باشــند. اگر یک میلیمتر در گوشه ای یا لبه ای اختلاف باشد حتماً کار اشتباه است.
اتصال دادن قطعات
دو قطعــه را طوری بر روی هــم بگذارید که روی پارچه هــا بر روی هــم بیفتد و کاغذهــا در بیرون قرار گیرد. ســپس یک طرف را با بخیه هــای ظریف درز، مماس بدوزید. دقت داشــته باشید که اندازه های بخیه یکســان باشــد و محکم زده شــود و ً کاملا در لبه ی کاغذ قرار گیرد. سوزن به کاغذ فرو نرود. هنگامی که دو قطعه به هم متصل شد درز را باز وآن را اتو کنید. اتو را پشت پارچه بکشید. بهتــر اســت قطعات را به صورت دســته دســته به هم بدوزیــد و بعد این قطعــات بزرگتــر را یکباره به هــم بدوزید تا قطعــه ی اصلی تهیه شــود. به توصیه ی یکــی از متخصصان فن برای متصــل کردن قطعات به یکدیگر، اگر بخواهید طرحی از شــش ضلعی ها را به هم متصل کنید باید کار را به صورت پشــت رو روی میز بگســترانید، بعد یک دســت را زیر آن بگذارید و ســوزن را در لبــه ی قطعه ها فرو کنیــد. دراین حالت بخیه هــا از رو دیده نمی شــوند. در ضمن کاغذها هم زیر سوزن نمیروند و میتوان از آنها برای بار دوم هم استفاده کرد. هنگامی که ِ ســطح اصلی و کلی کار دوخته شــد، تمام کوک های فرعی اتصالی را بیرون بکشــید و کار را به خوبی اتو کنید، سپس کاغذها را از قسمت پشت کار بیرون بیاورید.
بیشتر بدانید
1- از کاغــذ میلىمتــرى جهــت تهیــه الگــو در چهل تکه دوزى استفاده شود.
2- هنــگام برش پارچــه در چهل تکــه دوزى 7/5 میلىمتر زاپاس یا اضافه بگذارید.
3- از کاغذ ســنباده جهت انتقال الگو روى پارچه استفاده شود.
4- اطــو کردن در هنگام اتصــال مهمترین کار در چهل تکه دوزى مىباشد.
5- در تعیین رنگ در این دوخت دقت شود.
6- از مداد جهت انتقال الگو بر روى پارچه استفاده شود.
