نمایشگاه هنر ایران: ساخت صحنه نمایش عروسکی
در طراحی صحنه یک نمایش عروسکی اولین هدف، رسیدن به فضای متن است. متن برای نمایش عروسکی و متن برای فیلم، با قصه بسیار متفاوت است. نخست مکان داستان را مورد ارزیابی قرار میدهیم. متن چگونه مکانی است؟ مکان خصوصی است یا عمومی؟ سپس زمان را در نظر میگیریم از نظر روز و شب بودن و یا از نظر دوره مشخص وقوع اتفاق نمایش. بعد از مکان و زمان، نوبت به فضای حسی نمایش میرسد. فضا شاد است یا غمگین؟ چه احساسی را القا میکند؟ وقتی تمام نکات برای طراحی صحنه روشن شد، با توجه به سبک اجرایی کارگردان و نوع عروسک شروع به طراحی صحنه میکنیم.
صحنه نمایش عروسکی
ساده ترین صحنه نمایش عروسکی که احتیاج به هیچگونه ساخت وسازی ندارد، استفاده کردن از یک پنجره در خانه و مدرسه است. عروسک از پایین پنجره آرام آرام بالا آمده، در قاب پنجره به حرکت در . میآید. همچنین میتوان با آویزان کردن پارچه ای روی صندلی، کشیدن پارچه در چارچوب در، یا برگرداندن میزی به پهلو و استفاده از تابلوی وایتبرد در کلاس درس، یک صحنه نمایش عروسکی موقت به وجود آورد. اما بهترین وسیله، استفاده از کارتن مقوایی در اندازه های متفاوت است که میتواند در یک طرف، پنجرهای داشته باشد که عروسک در پنجره آن ظاهر شده و شروع به حرکت کند. یک جعبه کفش در کمترین زمان به یک صحنه کوچک و زیبا تبدیل میشود که برای عروسکهای کوچک فوقالعاده است. یک کارتن بزرگ مانند کارتن یخچال یا تلویزیون نیز میتواند به آسانی به یک صحنه نمایش عروسکی تبدیل شود. تنوع اینگونه صحنه های نمایش عروسکی از نظر کمی و کیفی آنقدر گسترده است که نمیتوان تعریف جامع و واحدی از آن ارائه کرد. این گستردگی از پرده بین دو زاویه دیوار، در پهلوان کچل شروع میشود تا جعبه ای تابوتی شکل عروسک پولچلینا و خیمه روی دوشی چینی. مطالب فوق، بخشی از صحنه های سنتی نمایش عروسکی است، در شکل مدرن و امروزی، صحنه هایی می بینیم که از تمام امکانات صحنه ای که مختص نمایش عروسکی است بهره میبرد. چینی ها نخستین کسانی هستند که با قرار دادن جعبه در جلوی صورت و پوشاندن تمام بدن تا قوزکپا صحنه رودوشی را به وجود آوردند. نظر به تفاوتهای فنی که میان شیوه های مختلف عروسکی وجود دارد، دو نوع صحنه حفره ای و مسطح معرفی میگردد: 1- صحنه های حفره ای؛ 2- صحنه های مسطح.
1- صحنه های حفره ای
در اینگونه صحنه ها عروسک گردان یا عروسک گردانان پشت یک دیوار یا پرده نسبتاً ضخیم قرار میگیرند و از پایین، عروسکها را به حرکت در می آورند. این نوع صحنه ها مناسب عروسکهای دستکشی، میله ای و ماپت است. با توجه به تعاریفی که از صحنه های حفره ای ارائه گردید، کدامیک از صحنه های نمایش عروسکی که تا کنون مطرح شده از صحنه های حفره ای به شمار میرود؟
صحنه در نمایش عروسک دستکشی
طراحی صحنه در نمایش عروسک دستکشی به دو صورت انجام میپذیرد:
در نوع اول: عروسک، بالای سر عروسک گردان قرار میگیرد و عروسک گردان کاملاً پشت صحنه پنهان میشود. عروسک تحرک بیشتری دارد، دو عروسک میتوانند به راحتی روی صحنه از کنار هم عبور کنند و در
صورت تعقیب و گریز کاملاً دور خودشان بچرخند.
در نوع دوم: عروسک مستقیماً در مقابل عروسک گردان قرار گرفته و بین عروسک و عروسک گردان پردهای قرار میگیرد که در حقیقت همان زمینه پشت برای عروسک است جنس این پرده باید به گونه ای باشد که عروسک گردان به راحتی بتواند از پشت آن عروسک را ببیند ولی خود از دید تماشاگران پنهان بماند. در هر یک از این دو روش، عروسک گردانان میتوانند در حالات ایستاده، نشسته و یا زانو زده کار خود را انجام دهند، ولی نشستن و زانو زدن، محدوده عمل عروسک گردان را کوچک میکند، پس بهترین روش ایستادن در صحنه است.
صحنه در نمایش عروسک میله ای
صحنه در نمایش عروسک میله ای، شبیه صحنه در نمایش عروسک دستکشی است. با این تفاوت که عروسکهای میله ای چه از نظر اندازه و چه از نظر حرکت در پشت پاراوان از دایره وسیعتری برخوردارند.
صحنه در نمایش عروسکی ماپت
در نمایش عروسک ماپت دو نوع صحنه داریم: در صحنه هایی که عروسک گردان، پنهان است و تنها عروسک است که دیده میشود، میتوان از صحنه های حفره ای استفاده کرد. شبیه به صحنه هایی که برای عروسک دستکشی و میله ای تدارک دیده ایم و اگر در پارهای از موارد عروسک همراه عروسک گردان در صحنه ظاهر شود، در این صورت صحنه ای شبیه به تئاتر غیر عروسکی داریم و نیاز به هیچ پاراوانی نیست، چرا که در اینگونه نمایشها عروسک گردان به عنوان بازیگر در صحنه حضور پیدا میکند.
2- صحنه های مسطح
برای به نمایش درآوردن انواع عروسکهای نخی باید عروسکها را روی سطح همواری قرار داد. این سطح به جز مواردی که عروسک و عروسک گردان همزمان روی صحنه به اجرای نقش می پردازند، معمولاً، بالاتر از سطحی است که تماشاگران قرارگرفته اند. در ارتفاع قرار گرفتن عروسکهای نخی، امکانات زیر را برای ما فراهم میکند:
1- محدود کردن و مشخص شدن فضای نمایش؛
2- امکان استفاده از صحنه های گردان، صحنه های متحرک و تعبیه دریچه های زیر صحنه؛
3- ایجاد دید مناسب برای کلیه تماشاگران.
صحنه های عروسک نخی، نخستین نوع از صحنه های عروسک مسطح اند که بسیاری از مشخصات صحنه های تئاتر غیر عروسکی را نیز دارند.
صحنه در نمایش عروسک نخی
ساده ترین صحنه نمایش عروسکی نخی، صحنه موقتی است که در اصطلاح عوام به آن »صحنه سردستی گفته میشود. این صحنه از دو میز یک اندازه تشکیل میشود که یکی را وارونه روی دیگری قرار میدهیم و از پایه های میز وارونه به عنوان صحنه در نمایش عروسکی نخی استفاده میکنیم. اطراف آن را با مقوا یا پارچه میپوشانیم به طوریکه عروسک گردان و پشت صحنه از دید تماشاگران پنهان بماند. با ساختن دهانه میدان بازی و پل میتوان یک صحنه نمایش عروسکی نخی کاملاً حرفهای درست کرد. پل، عمده ترین تفاوت میان انواع صحنه های عروسکی و صحنه های عروسک نخی است. وجود این بخش در ساختمان کلی صحنه ها سبب میشود که عروسک گردانان بر عروسکها مسلط باشند و کنترل بیشتری بر آنها داشته باشند. همچنین عروسک گردانان در سطح بالاتری از دید تماشاگران قرار میگیرند و از نگاه آنان نیز پنهان میمانند.
روند شکل گیری طراحی صحنه نمایش عروسکی از طرح تا اجرا
طراحی صحنه در نمایش عروسکی از دو بخش هنری و فنی تشکیل می شود.
بخش هنری: ابتدا از فکر و ایده شروع شده و به طرح یا اسکیس نهایی میرسد.
بخش فنی: از ترسیم پلان شروع و با مونتاژ دکور صحنه پایان مییابد.
تهیه طرح یا اسکیس
طراح صحنه ابتدا کار خود را با خواندن نمایش عروسکی و حضور در جلسات روخوانی متن همراه عوامل نمایش و کارگردان شروع میکند. سپس با توجه به تحلیل و سبک انتخابی کارگردان، طرح یا اسکیس نهایی را در اختیار کارگردان قرار میدهد. اسکیس، طراحی تند، سریع و ساده ای است که بازگوکننده تصورات طراح صحنه است که تنها با یک قلم و با دست آزاد و فارغ از هرگونه ابزار بر روی صفحه کاغذ کشیده شده است. اسکیس های اولیه سیاه و سفید است و در صورت موافقت کارگردان، طراح صحنه، اسکیس های نهایی را رنگی ارائه میدهد.
ترسیم پلان نمای افقی یا نما از بالا
پلان اولین نقشه از نقشه های مورد نیاز برای ساخت دکور است. پلان همان نمای افقی یا نمای از بالاست. وقتی از بالا به یک صحنه نگاه کنیم و آنچه را که میبینیم رسم کنیم، پلان آن جسم یا صحنه را رسم کرده ایم. طرحها و اسکیس هایی که طراح صحنه میکشد، فاقد مقیاس هستند؛ در صورتیکه نقشه های پلان دارای مقیاس بوده و طراح و کارگردان اندازه های واقعی دکور را با مقیاس کوچک شده روی نقشه ها میبیند و با توجه به آن ابعاد، چیدمان دکور و میزان خود را ثابت میکند.
نقشه های ساخت و پشت بندی لته ها با تعیین جنسیت دکور
اگر به نماهای گسترده لته ها از پشت نگاه کنیم، چگونگی پشت بندی آنها را خواهیم دید. طراح، با توجه به ابعاد هر یک از لته ها، نسبت به تعیین چوب های به کار رفته در کلافبندی، قیدها و نوع اتصالاتی که در ساخت لته به کار میرود اعلام نظر میکند.
پلان مونتاژ
پلان مونتاژ نقشه ای است که فواصل دکور و لوازم را از دهنه صحنه و خط محور نشان میدهد. مسئولان صحنه با توجه به این نقشه است که دکور را روی صحنه مونتاژ میکنند.
ساخت دکور
پس از اینکه نقشه های اجرایی آماده شد، ساخت دکور از روی نقشه های ساخت شروع میشود دکور صحنه در کارگاه دکور ساخته میشود و در صورت ساخت یکپارچه دکور به خاطر ابعاد و وزن آن امکان-
پذیر نیست. از این رو دکور به صورت تکه تکه ساخته میشود و در سالن نمایش، این تکه ها به یکدیگر متصل میشود. ساخت دکور بر پایه یک رشته قطعات صورت میگیرد که رایجترین آنها لته است.
ساختار لته
لته از یک قاب چوبی سبک وزن با رویه چوب یا تخته سهلا ساخته میشود. این سطح چهارگوش با پارچهای از جنس متقال یا کاغذ ضخیم پوشانده میشود تا امکان هر نوع پرداخت روی آن فراهم شود.
برپایی دکور
معمولاً دکورها به صورت قطعات منفرد و مجزا از هم ساخته شده و موقع برپایی دکور این قطعات به هم متصل میشوند. برای اتصال کامل و بیدرز، غالباً ابزار خاصی مثل خارهای محکم کننده، گیره های فلزی یا تیغه های جفت شونده مورد استفاده قرار میگیرد امروزه برای اتصال دقیق قطعات به یکدیگر از چندروش رایج استفاده می شود:
1- تسمه کشی
تسمه کشی روشی ساده و انعطاف پذیر است. در این روش یک تکه طناب نرم را به طور زیگزاک به دور قلاب های متصل به پشت لته ها میپیچند و پس از محکم کردن آن را گره میزنند. این تسمه ها را میتوان به سرعت باز و قطعات دکور را جمع کرد.
2- چفت های فلزی
چفت های فلزی شکل های مختلفی دارند. در این روش باید لته ها را طوری در کنار هم قرار داد تا چفتها دقیقاً در مقابل یکدیگر قرار گیرند.
برپایی دکور- تجهیزات ایستا کردن دکور
قطعات دکور را میتوان از نظر ایستایی به سه دسته تقسیم کرد:
1- قطعاتی که خودشان سرپا می ایستند؛
2- قطعاتی که به خاطر ایمنی بیشتر معمولاً به ابزار نگهدارنده دکور نیاز دارند؛
3- قطعاتی که باید کاملاً ایستا شوند.
قرار دادن قطعات در جای خود فقط بخشی از فرایند برپایی آن است. علاوه بر این باید دکور را در جای خود نیز محکم کرد. برای مهار کردن این قطعات ابزار مختلفی وجود دارد که ساده ترین آن گونیا است. گونیاها، ستونهای مثلثی لولاداری هستند که به پشت لته ها پیچ میشوند. آنها را میتوان به کمک وزنه و یا کیسه های شن ثابت کرد.
زیرسازی و رنگ آمیزی دکور
پس از اینکه لته ها در جای خود مهار شدند؛ با استفاده از رنگهای پلاستیک، به اصطلاح زیرسازی دکور انجام میشود. یک لته دیوار را میتوان به طور یکدست و بدون ایجاد بافت خاصی رنگ کرد. میتوان با رنگ های دیگر روی آن، جلوه هایی چون سایه-روشن، برجستگی های بصری و ناهمواری ایجاد نمود.
انتخاب و تهیه لوازم صحنه نمایش
در نمایشهای عروسکی کمتر از لوازم صحنه استفاده میشود. این نمایشها اغلب روی صحنه های خالی اجرا میشوند و بیشتر از پرده نقاشی در پس زمینه صحنه استفاده . میشود. در صحنه های مسطح میتوانیم لوازم صحنه مانند: درختان، بوته ها، خانه ها، ساختمانها و … را روی سطح صحنه قرار دهیم. برای ایستادن این لوازم روی صحنه میتوانیم پایه آن را درون جعبه ای از جنس گل، گچ و …. قرار دهیم. در صحنه های حفره ای که عروسک گردان پشت پاراوان قرار دارد. لوازم صحنه معمولاً کف صحنه قرار دارد. در زمان اجرای نمایش باید این وسایل روی پایه ها تعبیه شده و نصب شوند، سپس روی صحنه قرار
بگیرند؛ به گونه ای که در هنگام نیاز برای تغییر صحنه جابهجا شوند برای نصب لوازم صحنه میتوان از پایه دکور که حفره های متعددی دارد، استفاده کرد و در صورت لزوم پایه دکور داخل آن حفره قرار گیرد.
لوازم صحنه چگونه انتخاب میشود؟ طراح صحنه در تمام موارد، لوازم صحنه را براساس متن نمایشنامه انتخاب میکند. طراح برای تهیه لوازم صحنه باید به موارد زیر توجه کند:
1- ارزیابی متن مورد نظر؛
2- یادداشت از لوازم صحنه نام برده شده در نمایشنامه؛
3- تبادل نظر با کارگردان، با توجه به فضا و سبک نمایشنامه.
در صورتی که طراح صحنه ملزم به انتخاب لوازم صحنه است، باید به تحقیقی گسترده در مراکز آرشیوی هنری بپردازد و پس از انتخاب لوازم با تغییرات جزئی آنها را مورد استفاده قرار دهد.
جداسازی لوازم
طراح صحنه، براساس متن موجود تجزیه و تحلیل متن براساس عواملی مانند: زمان، مکان وقوع نمایش و موضوع آن، لوازم صحنه را انتخاب میکند.
1- زمان: زمان نمایش براساس روز و شب و دوره تاریخی اثر، مورد بررسی قرار میگیرد. وسایل با توجه به دوره تاریخی اثر و نمادهای نزدیک به آن دوره انتخاب و جداسازی میشود؛
2- مکان: انتخاب لوازم صحنه، براساس مکان نمایش صورت میپذیرد؛
3- موضوع: طراح صحنه سعی میکند، انتخاب و جداسازی وسایل صحنه را براساس موضوع و حال و هوای نمایشنامه انتخاب کند.
انتخاب لوازم صحنه از آرشیو
طراح صحنه باید یک بانک اطلاعاتی از وسایل موجود در آرشیو داشته باشد. او میتواند علاوه بر آرشیوهای شناخته شده، از سمساری ها، عتیقه فروشی ها، بازارهای هفتگی و … استفاده کند.
انتخاب لوازم صحنه براساس مواد موجود
خلاقیت، یکی از عوامل مهم در انتخاب لوازم صحنه است. طراح صحنه در بسیاری از مواقع با کمبود وسایل روبرو است. لذا میتواند از دانش خود در این زمینه، با استفاده از تلفیق اجسام مختلف، لوازم صحنه جدیدی را به وجود آورد. برای مثال با ترکیب چند صندلی و یک پارچه شکل جدیدی مانند کوه ایجاد کند. هیچ طراح صحنه ای نمیتواند، تمامی آنچه را که میخواهد به طور کامل از آرشیوها و منابع دیگر انتخاب
کند. اگر اشیای مورد نظر طراح، قابل دسترس نباشد؛ میتواند با استفاده از خلاقیت و نوآوری، اشیاء مختلف را با هم مونتاژ و وسایل مورد نظر را خلق کند.
ساخت لوازم صحنه نمایش عروسکی
در نمایش عروسکی بعضی از لوازم صحنه استفاده عام دارد؛ یعنی میتوان از آنها در صحنه های مختلف نمایش، بدون آنکه تغییری در ماهیت موضوع زمان و مکان نمایش ایجاد شود؛ استفاده نمود. همانطور که در قسمتهای پیشین توضیح داده شد، این وسایل را میتوان از مکانهای مختلف انتخاب و تهیه کرد. ولی گاهی برخی وسایل برای صحنه ای خاص مورد نظر است که باید آن لوازم ساخته شود. ساخت لوازم صحنه، مانند انتخاب لوازم، براساس متن انجام میشود.
انطباق با متن
در یک نمایش عروسکی اولین منبع الهام، برای تمامی اعضای گروه، اعم از کارگردان، طراحان صحنه، عروسک گردانان و … متن نمایشی است. طراح لوازم مورد نیاز صحنه را از دل متن بیرون می آورد و قسمت هایی که احتیاج به ساخت دارد را مشخص میکند.
آماده سازی ابزار و تجهیزات ساخت لوازم صحنه
آماده سازی ابزار و تجهیزات صحنه نیازمند یک برنامه ریزی دقیق است که باید از سوی طراح صحنه انجام شود. باید در نظر داشت بخشی از این برنامه ریزی مربوط به تجربه شخصی طراح صحنه و بخشی دیگر برگرفته از تجربه دیگران و همچنین مطالعه از منابع دیگر است. طراح و سازنده صحنه عروسکی برای ساخت هر کدام از این لوازم، باید اطلاعاتی از جنسیت، اتصالات، نوع برشها و انواع چسب های مورد استفاده داشته باشد و سپس اقدام به ساخت آن نماید. همچنین طراح در ساخت هر یک از آنها به زیبایی، استحکام، دوام و کاربرد آن توجه و سپس انتخاب میکند. به طور مثال: فشردگی چوب راش نسبت به چوب روسی بیشتر است پس ابزار قویتری نیز برای برش آن لازم است.
ساخت لوازم صحنه
در ساخت لوازم صحنه، مواد، مصالح و چگونگی استفاده از آن به دو روش انتخاب میشود.
1- روش اول: نوع و جنس مواد؛
2- روش دوم: محتوای دیداری.
در بسیاری از مواقع، لوازم صحنه توسط بازیگر جابه جا میشود. بنابراین لوازم صحنه باید سبک و از جنس فلز آلومینیوم باشد. از آنجا که اغلب جنسیت لوازم صحنه نمایش، چوب است با استفاده از مواد رنگی، رنگ و بافت آن را تغییر میدهیم و از لحاظ بصری آن را به بافت چوب نزدیک میکنیم.
مواد مورد نظر در ساخت لوازم صحنه
بیشتر لوازم صحنه از موادی نظیر یونولیت، چوب و پارچه ساخته میشود. پس از ساخت، با روزنامه، مِل و چسب چوب آنها را روکش کرده سپس رنگ میزنیم. بیشترین چسبهایی که در این خصوص مورد استفاده قرار می گیرد، چسب چوب، چسب لاتکس و سریش است. چسب چوب برای چسباندن یونولیت و چوب، چسب لاتکس برای روکش و همچنین چسباندن یونولیت و سریش برای روکش روزنامه و کاغذ روی اشیاء کاربرد دارد.
ابزار مورد نیاز در ساخت لوازم صحنه
ابزارهای مورد استفاده در این خصوص کاتر، اره مویی، اره آهن بر و همچنین اره چوببر است و برای کنده کاری مغار و درفش کاربرد دارند.
قرار دادن لوازم در دکور نهایی
لوازم صحنه لازم و ملزم دکور صحنه نمایش محسوب میشود. برخی از این لوازم به طور مجرد در صحنه کاربرد دارد و برخی دیگر در میان دکور گنجانیده میشود. این اشیاء میتواند جنبه تأکیدی داشته باشد که
در این صورت از نظر رنگ و اندازه و شکل در مکانی قرار داده میشود که بیشترین اثرگذاری را داشته باشند. طراح و سازنده لوازم صحنه، براساس تحلیل متن و مشورت با کارگردان، اقدام به چیدن وسایل صحنه میکند. شایان ذکر است در این چیدمان به زیباشناسی و حرکت راحتتر عروسک در صحنه توجه میشود. صحنه پردازی کارگردان در بسیاری از مواقع سبب میشود که چیدمان وسایل صحنه تغییر پیدا کند.
