نمایشگاه هنر ایران: طرح و نقش در هنر ایرانی
اجرای طرح‌ها و نقش‌های خیالی به‌صورت خطی یا با رنگ‌های خالص و درخشان به شکل تزئینی و کاربردی به وسیله‌ی ابزار خاص بر سطوح مختلف را طراحی سنتی میگویند. طراحی‌های سنتی و نقاشی‌های سنتی ایرانی بر اساس آموخته‌ها و الهام‌گیری از جلوه‌های طبیعت، متکی بر احساس و درک هنرمند در چارچوبی مشخص و موضوع‌های گوناگون مذهبی؛ حماسی؛ عرفانی؛ تخیلی و غیره اجر می‌شود. آثار نقاشی و طراحی سنتی به پنج دسته نگارگری، تذهیب، تشعیر، گل و مرغ و نقاشی قهوه‌خانه‌ای تقسیم می‌شوند که در ادامه روش طراحی، ابزار و وسایل مورد نیاز و مراحل تولید هر یک از آن‌ها به طور کامل توضیح داده شده است.
تعریف طراحی سنتی
ترسیم انواع نقش و نگارهای خیالی به‌صورت خطی در موضوعات و ترکیب‌های مختلف برای به کارگیری در انواع آثار صنایع‌دستی را «طراحی سنتی» میگویند. طراحی سنتی در تمام آثار هنری صنایع‌دستی به کار می‌رود. به‌طور کلی آثار هنری طراحی و نقاشی سنتی دارای سه جزء طرح، نقش و رنگ بوده که به تناسب ویژگی و کاربرد خاص آن با یکدیگر تفاوت دارند. طراحی سنتی بر روی سطوح تخت و محدب انجام می‌شود و همه‌ی خطوط سازنده‌ی طرح و نقش تک رنگ است. اجرای طراحی سنتی مراحل مختلفی ندارد، در طراحی سنتی نوع کار تنها به مهارت طراح و روش اجرای آن بستگی دارد. آثار و هنرهای حاصل از طراحی و نقاشی سنتی ایرانی دارای انواع مختلفی می‌باشد و در ادامه به معرفی هر یک از آن‌ها پرداخته‌ایم.
ابزار و وسایل طراحی سنتی
مهم‌ترین ابزار موردنیاز انواع مداد، قلم‌مو و ابزار اندازه‌گیری و خط‌کشی است. کاغذ ماده‌ی اصلی مصرفی در این هنر به شمار می‌رود اما بر زمینه‌های آثار مختلف صنایع‌دستی که از مواد گوناگونی تشکیل شده‌اند نیز اجرا می‌شود.
تذهیب
طراحی، رنگ‌آمیزی، طلا اندازی، پرداخت و قلمگیری ظریف انواع طرح‌ها و نقوش گیاهی و هندسی برای تزئین کناره و سطوح مختلف را تذهیب میگویند. تذهیب در ابتدا برای تزئین حاشیه‌ی برگ‌های کتاب‌ها، سرلوحه‌ها و کناره‌های قطعات خوشنویسی به کار رفته است. به تدریج کاربرد این هنر گسترده‌تر شده، به‌گونه‌ای که امروزه تذهیب تمام زمینه را به عنوان یک نگاره‌ی مستقل می‌توان مشاهده کرد.
نمایشگاه هنر ایران: تذهیب را بر سطوح تخت و محدب سایر آثار صنایع‌دستی از جمله ظروف مینا و کاشی هفت‌رنگ نیز اجرا می‌کنند. در این هنر از نقوش گیاهی (اسلیمی و ختایی) و هندسی (گره‌ها) بهره می‌گیرند. هنرمندان گاهی نقوش گیاهی را با نقوش انسانی و حیوانی تلفیق می‌کنند. رنگ‌های جسمی با جلوه‌های لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد، نارنجی، سیاه، نقره‌ای و طلایی در این هنر رواج بسیاری دارد. از رنگ‌های روحی برای ساخت و ساز و پرداز داخل برخی از نقوش از جمله گل‌ها و اسلیمی‌ها استفاده می‌شود.
ابزار و وسایل تذهیب
انواع قلم‌مو، مداد، ابزار خط‌کشی، گونیا، جدول‌کش، پرگار، ظرف آب، رنگ، رنگ، مهره و زیردستی. انواع رنگ‌های جسمی و روحی، صمغ، آب، کاغذ، کاغذ پوستی، مقوا، تخته سه‌لایی، ورق طلا و مرکب مشکی از جمله مواد و مصالح تذهیب می‌باشند.
مراحل تولید تذهیب
برای ایجاد یک اثر هنری تذهیب باید چندین مرحله طی شود که این مراحل عبارتند از:
بسته به سطح موردنظر (حاشیه، سرلوح، شمسه و غیره) طرح مناسبی را با ترکیبی از نقوش ختایی و اسلیمی بر کاغذ پیاده می‌کنند.
با استفاده از کاغذ پوستی از طرح آماده شده نسخه‌برداری می‌کنند
کاغذ پوستی را بر سطح کار اصلی قرار داده و طرح را بر روی سطح کار منتقل می‌سازند.
طرح منتقل شده را با قلمگیری ساده و کم‌رنگ روی کار مشخص و تثبیت می‌کنند.
اجزای انتخابی طرح را با قلم‌مو، طلا اندازی کرده و مهره می‌کشند.
اجزای دیگر طرح را با رنگ‌های مختلف جسمی رنگ‌آمیزی می‌کنند.
به تناسب، نقوشی مانند گل‌ها، اسلیمی‌ها و غیره را با رنگ‌های روحی ساخت و ساز و قلمگیری می‌کنند.
با استفاده از خط‌کش و جدول‌کش و رنگ‌های مختلف، اطراف کار را جدول‌کشی می‌کنند.
تشعیر
طراحی و رنگ‌آمیزی محدود (با یک یا دو رنگ) و قلمگیری طرح‌ها با نقوش سنتی (گیاهی، انسانی و حیوانی) با موضوع‌های مختلف را برای پر کردن زمینه یا حاشیه را «تشعیر» میگویند. تشعیر با بهره‌گیری از طرح‌هایی با موضوع مذهبی، حماسی، عرفانی و خیالی برای پر کردن زمینه یا حاشیه، در هنر کتابت، کتاب‌آرایی، صحافی و جلدسازی سنتی و یا به‌صورت نگاره‌ی مستقل به کار می‌رود. مهم‌ترین ویژگی تشعیر، قلمگیری خاص آن است. هنرمند با مهارت، تندی و کندی خطوط نقش‌ها را به‌صورت روان و مشخص در اثر نمایان می‌سازد. در هنر تشعیر گاهی تنها با یک رنگ خطوط محیطی نقوش، قلمگیری بارزی می‌شود و گاه متن نقوش را با همان رنگ به صورت ملایم رنگ‌آمیزی می‌کنند، همچنین در مواردی رنگ‌آمیزی نقوش با رنگی متفاوت انجام می‌شود. تشعیر را به صورت تخت اجرا می‌کنند. در طرح‌های تشعیر از نقش‌های انسانی، گیاهی، (گل‌ها، برگ‌ها، درختان و …)، حیوانی (پرندگان، چهارپایان و…) و خیالی (فرشته، اژدها و …) بهره می‌گیرند. ابزار و وسایل و مواد مورد استفاده در تشعیر و تذهیب یکسان است.
مراحل تولید تشعیر
طرح اولیه را با کمک طراحی سنتی و متناسب با زمینه‌ی طرح بر روی کاغذ منتقل می‌کنند.
خطوط و نقش‌ها را قلمگیری و به دلخواه داخل نقش‌ها، با رنگی ملایم رنگ‌آمیزی می‌کنند.
جدول‌کشی با رنگ‌های مختلف انجام می‌شود.
نگارگری
طراحی، رنگ‌آمیزی، پرداز و قلمگیری انواع طرح‌ها و نقوش سنتی با موضوع‌های مختلف برای ایجاد نگاره‌های مستقل و کاربردی (کتاب‌آرایی و دیوارنگاری) را نگارگری میگویند. همان‌طور که در مطلب هنر نگارگری اشاره کردیم نگارگری در میان آثار مختلف طراحی و نقاشی سنتی از تنوع موضوع، رنگ‌آمیزی، ترکیب‌بندی و گستردگی بیشتری برخوردار است. در این هنر ذهن هنرمند آزادانه به خیال‌پردازی در موضوعات گوناگون می‌پردازد و نتیجه‌ی آن را با طرح‌های خیالی مشاهدات عینی و آموخته‌ها در ترکیب‌بندی‌های مختلف آشکار می‌سازد. خیال هنرمند، در این هنر از قلمرو زمان و مکان واقعی گذشته و با تکیه بر آموخته‌ها، خاطره‌ها و آرزوهایش، نگارگری می‌کند. نگارگری در ابتدا در خدمت دیوارنگاری، کتاب‌آرایی و به تصویر کشیدن مفاهیم مختلف بوده است. امروزه این هنر برای ایجاد نگاره‌های مستقل با بیان شخصی هنرمند رواج بیشتری دارد. آثار نگارگری بیشتر بر سطوح تخت مشاهده می‌شود. اگر چه این هنر با گستردگی فراوان بر سطح آثار متنوع صنایع‌دستی به کار می‌رود. نمونه‌های آن عبارت‌اند از: تابلوهای نگارگری، دیوارنگاری، کاشی، سفال‌های لعابی، ظروف مینایی و زیورآلات نگارگری از جمله دستنبد، گردنبد، گوشواره و غیره که در فروشگاه پرنون موجود می‌باشد.
مراحل تولید نگارگری
پس از اجرای کامل طرح خیالی، آن را بر زمینه‌ی انتخابی انتقال می‌دهند.
قلمگیری اولیه انجام می‌دهند.
اجزای مختلف طرح را با رنگ‌های جسمی یا روحی رنگ‌آمیزی می‌کنند.
قسمت‌هایی از نقش‌ها را با رنگ‌های روحی مناسب، ساخت و ساز (پرداز) می‌کنند.
جدول‌کشی را انجام می‌دهند.
گل و مرغ
طراحی، رنگ‌آمیزی و ساخت و ساز انواع طرح‌ها و نقش‌های گیاهی و پرندگان در حالت‌های مختلف برای ایجاد نگاره‌های مستقل و کاربردی (جلد، قلمدان و …) را گل و مرغ‌سازی میگویند. در این هنر رابطه‌ی عارفانه‌ای میان دو آفریده‌ی زیبا و ظریف پروردگار یعنی گل و بلبل (مرغ آوازخوان) با خیال‌پردازی به تصویر کشیده می‌شود. ویژگی مهم این هنر گذشته از موضوع، پرداز نقطه‌ای بسیار ظریف و پرکار نقش‌هاست. جلدهای قرآن کریم و کتاب‌های مذهبی اولین بستر اجرای گل و مرغ به شمار می‌روند. ولی این هنر به تدریج بر سطح آثاری مانند قلمدان، صندوقچه، قاب آیینه، جلد سایر کتاب‌ها و نیز به صورت نگاره‌های مستقل گسترش یافته است. هنر گل و مرغ بیشتر به صورت تخت بر سطوح کاغذی، مقوایی و گاه چوبی اجرا می‌شود. گاهی نیز بر آثار دیگر صنایع‌دستی از جمله ظروف مینایی، کاشی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد. گل‌های به کار رفته در این هنر بیشتر انواع گل محمدی، زنبق، لاله، نرگس، داودی و غنچه‌های آن‌ها است. در کنار گل‌ها نیز پرندگانی کوچک و رنگارنگ با بال‌های باز یا بسته و در حال ترنم، قرار گرفته‌اند. ابزار و وسایل این هنر همانند ابزار و موادی که در نگارگری به کار می‌رود.
مراحل تولید آثار هنری گل و مرغ
طرح اولیه را اجرا و بر روی زمینه منتقل می‌کنند.
قلمگیری اولیه را انجام می‌دهند
نقش‌ها را با رنگ‌های جسمی رنگ‌آمیزی می‌کنند
با استفاده از رنگ‌های روحی با دقت و ظرافت نقش‌ها را ساخت و ساز نقطه‌ای می‌کنند.
دور نقش‌ها قلمگیری می‌شود.
جدول‌کشی را انجام می‌دهند.
خیالی‌سازی یا نقاشی قهوه‌خانه‌ای
طراحی، رنگ‌آمیزی و ساخت و ساز انواع طرح‌ها با نقش‌های انسانی و حیوانی با موضوع‌های مختلف مذهبی و ملی برای ایجاد نگاره‌های مستقل و کاربردی را خیالی‌سازی یا نقاشی قهوه‌خانه‌ای میگویند که در دو مقاله جداگانه به معرفی کامل این نوع نقاشی و طراحی و تاریخچه نقاشی‌قهوه‌خانه‌ای پرداخته‌ایم و در ادامه به طور مختصر آن را معرفی کرده‌ایم. این شاخه از هنر طراحی و نقاشی سنتی با بهره‌گیری از داستان‌های عامه‌پسند و قومی از جمله حماسه‌ها، افسانه‌ها و همچنین وقایع و روایت‌های مذهبی ساخته و پرداخته شده است. در این هنر گاهی وقایع مختلف از زمان‌های متفاوت در کنار یکدیگر تصویر می‌شوند، مانند واقعه‌کربلا، هفت‌خوان رستم و غیره. گاهی نیز یک داستان حماسی یا افسانه‌ای خیالی‌سازی می‌شود مانند افسانه‌ی زال و سیمرغ، رستم و سهراب و موارد دیگر.
نمایشگاه هنر ایران: یکی از اهداف اصلی این هنر بیان وقایع و داستان‌ها و انتقال گسترش مفاهیم و مضامین آن‌ها (شجاعت، ایثار، پاک‌دامنی، جوانمردی و غیره) به منظور هدایت و پندآموزی عامه‌ی مردم است؛ بنابراین دیوار قهوه‌خانه‌ها، زورخانه‌ها، کاروانسراها و دیگر مکان‌های عمومی زمینه‌ای مناسب برای اجرای خیالی‌سازی بوده است. گاهی نیز این هنر را بر پرده اجرا کرده‌اند تا به راحتی و در مکان‌های مختلف نصب شود. در این صورت در میان گروه بیشتری از مردم حتی روستائیان نیز راه یافته است. خیالی‌سازی به صورت تخت و بیشتر در شکل‌های مستطیل و مربع اجرا می‌شود. از ویژگی‌های مهم این هنر بزرگی اندازه‌ی آن نسبت به سایر آثار طراحی و نقاشی سنتی و استفاده از رنگ‌های روغنی است. همچنین از ساخت و ساز کمتری نسبت به نگارگری، تذهیب و گل و مرغ برخوردار بوده و حاشیه‌سازی در این هنر مرسوم نیست. در بسیاری از آثار خیالی‌سازی نقش‌های انسانی و حیوانی با اندازه‌ی بزرگ‌تری در ترکیب قرار گرفته و نیز گاهی نام شخصیت‌ها در کنار تصویرشان درج شده است.
ابزار و وسایل خیالی‌سازی
انواع قلم‌مو، کاردک، تخته رنگ، چوب باریک تکیه‌گاه، ابزار اندازه‌گیری و خط‌کشی، ابزار و وسایل نقاشی قهوه‌خانه‌ای هستند. پودر و رنگ‌های روغنی، روغن جلا، نفت، حلال رنگ‌روغنی، بوم (پارچه‌ای) و چهارچوب در این هنر استفاده می‌شوند.
مراحل تولید آثار هنری نقاشی قهوه‌خانه‌ای
طرح آماده شده را بر اساس موضوع انتخابی بر بستر مناسب منتقل می‌کنند.
قسمت‌های مختلف اثر را رنگ‌آمیزی و ساخت و ساز می‌کنند.
در پایان با روغن جلا سطح کار را می‌پوشانند.
