نمایشگاه هنر ایران: هنر چاپ دستی در طول تاریخ و انواع آن
در چاپ دستی ـ چنان که از نامش پیداست ـ دوعنصر “چاپ” و “دست” نهفته است؛ دوعنصر پارادوکسیکال “چاپ” به منزله “تکثیر”، و “دست” به منزله “کارِ اصیل”. تکثیر، اثر را از یکه‌بودن می‌رهاند و کار اصیل به آن هویتی یکه می‌بخشد. چاپ دستی در عصر حاضر، هم‌زمان دو امر سلطه‌گر را به چالش می‌کشد: بورژوازی نخبه‌گرای یک‌اثر دست‌نیافتنی، و پوپولیسم آثار دمِ‌دستی.
امروزه بسیاری از مراحل تولید آثار هنری مبتنی بر ایده ساده‌ای است که همان را نیز ماشین پیش می‌برد. اثر چاپ دستی اما به‌واقع ساخته می‌شود. این را میتوان از تک‌تک هاشورهایی که طی مراحل مختلف به ما رسیده، فهمید. آنچه منجر به فراموش‌شدن “ساختن” شده، بازی با کلمات و مفاهیم است. در جهانِ مفاهیم دیگر چیزی ساخته نمی‌شود. در آنجا هرچیز متولد می‌شود. مفاهیم کنار هم قرار می‌گیرند و مفهومی دیگر متولد می‌شود، مثل مفهوم “آزادی”. ساختن، اما یک‌فرایند تبدیل است. چیزی بدل به چیز دیگری می‌شود. پس در این فرایند، دروغی نیز نهفته است، دروغی که به قول نیچه از آن رو که به ناحقیقی‌بودن خویش معترف است، به حقیقت نزدیک‌تر است.
نمایشگاه هنر ایران: در فرایند چاپ دستی، کار ساختن، چندان مهم و اصیل است که آنچه قرار است در آخر گفته شود، حین اسیدکاری و زیرِ دستگاه پرس از بین رفته. زمان دررابطه با ساختن است که حقیقت برگذشتنی خود را آشکار می‌کند. زمان که بر ساختن می‌گذرد، حقیقت می‌یابد؛ حقیقتی که تنها در چیز ساخته‌شده، متجلی است. اینجاست که چاپ دستی در نظر منِ مخاطب با فرایندی که اصرار دارد همچنان در آن ساخته شود، بر قرارگرفتن در پرتویی از صداقت، پافشاری می‌کند.
انواع هنر چاپ دستی یا هنری :
1- برآمده [ ریلیف ] ، که مشتمل است بر روشهای چوبتراش ، چوبکند ، و لینوتراش .
2- گود [ اینتالیو ] ،که روشهای مختلفی چون خطیِ مستقیم، سوزنی ، خطی غیر مستقیم ، نیمسایه دار ،و آبرنگنما را شامل می شود .
3- همسطح [ پلانو گرافیک ] ، که گونه های مختلف لیتوگرافی را در بر می گیرد .
4- استنسیل ، که امروزه در سریگرافی کاربرد دارد . میتوان روش های تک چاپ و چاپ شیشه ای را نیز بر فهرست بالا افزود .
چاپ های هنری با امکانات فنی ، صوری و بیانیِ بسیار متنوعی که در اختیار هنرمند می گذارند، گاه جای سایر قالب ها و وسایل هنری را می گیرند .علاوه بر این هنرمند به مدد چاپ و تکثیر اثر خود می تواند نمونه های ارزانتری را در دسترس علاقه مندان قرار دهد .
نمایشگاه هنر ایران: به همین سبب، در قرن های اخیر اغلب هنرمندان برخی روشهای چاپ و حکاکی را آزموده و در آنها به استادی رسیده اند. مثلاً : مانتنیا و دورر در روش خطی مستقیم ، رامبرانت در روش خطی غیر مستقیم ، گُیا در روش آبرنگنما ، تولوز- لُترک و بُنار در لیتوگرافی ، گوگن در روش چوبتراش . در سده بیستم تقریباً همه هنرمندان برجسته ،کمابیش ، با چاپ هنری سرو کار داشته اند .به خصوص پیکاسو ، در مقام یک چاپگر خلاق و ماهر، جز در مورد چاپ با لوحه چوبین ، روشهای مختلف را به کار گرفته ، و حتی گاه دست به ابداع فنی زده است . چینی ها اولین مردمی بودند که چاپ دستی را ابداع کردند . آنان با حک کردن تصویر روی چوب از این فن در انتقال و تکثیر نقوش استفاده کردند . آنان در پایان قرن دوم میلادی سه عنصر اصلی و لازم برای چاپ دستی را در اختیار داشتند . این سه عنصر عبارت بود از : کاغذ ، مرکب ، لوح یا سطحی که فرایند حکاکی روی آن انجام می شد .
انگیزه ی اصلی چاپ دستی در شرق دور تکثیر شمایل قدیسان و متون مقدس از طریق حکاکی روی لوحه های چوبین و چاپ آن ها بر روی ابریشم و کاغذ بوده است . جوامع شرقی از زمان های کهن روی برگ ، پوست ، گل ، استخوان و سنگ ، حکاکی و به نوعی می توان گفت چاپ دستی انجام می داده اند که استفاده از این ابزار تا قرون وسطی ادامه داشته است . مصریان از گیاه پاپیروس ، که در آن زمان در سواحل رود نیل به فراوانی روئیده می شود ، برای چاپ الواح حکاکی شده به عنوان صفحه ی حامل یا کاغذ استفاده می کرده اند . در ابتدا مراکز اصلی فعالیت چاپ دستی در آلمان و ایتالیا بود. طرحهای بسیاری از اولین حکاکان قرن پانزده و شانزده میلادی، حتی آنهایی که ناشناخته بودند از «خط » تشکیل می شد و استفاده از نقطه ، بافت و سایه از اهمیت کمتری برخوردار بود. چینی ها اولین مردمی بودند که چاپ دستی را ابداع کردند . آنان با حک کردن تصویر روی چوب از این فن در انتقال و تکثیر نقوش استفاده کردند . آنان در پایان قرن دوم میلادی سه عنصر اصلی و لازم برای چاپ دستی را در اختیار داشتند . این سه عنصر عبارت بود از : کاغذ ، مرکب ، لوح یا سطحی که فرایند حکاکی روی آن انجام می شد . یکی از اولین هنرمندان شناخته شده در این زمینه فردی است به نام “مارتین شن گاور ” که بسیاری از خصوصیات هنر گوتیک شمال اروپا در کارهای او دیده می شود. خصوصیاتی چون تخیل، واقع گرایی (رئالیزم) ، استفاده پرمعنا از خط و به کارگیری ترکیب بندیهای (کمپوزیسیون ) محکم و نیرومند. حکاکی های او در مقایسه با حکاکیهای گذشته از تکنیک بسیار پیچیده تری برخوردار است. حتی عده ای معتقدند شن گاور هنر حکاکی در به کامل ترین صورت خود رساند، اگرچه بعدها هنر حکاکی توسط آلبرت دورر به افق های تازه تری دست یافت. دورر یکی از مهمترین هنرمندان آلمانی دروه ی رنسانس است. دورر جوان به خاطر مطالعه مکتب “پولایولو “و “مان ته نیا ” سفری فوق العاده مهم به ایتالیا می کند و بعد از این تجربه ای با ارزش، هنرمند آلمانی بانی یک انقلاب گرافیکی می شود و جزو بزرگترین هنرمندان دوره ی رنسانس اروپا در می آید.
انواع چاپ :
نمایشگاه هنر ایران: چاپ نتیجه عملکردی است که از طریق آن حروف و تصاویر پس از گذر از مراحلی بر روی صفحه ای ثبت و سپس روی صفحات دیگری منتقل و تکثیر شود . به طور کلی تکنیک های چاپی را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد :
1-چاپ های هنری یا غیر کاربردی .
2-چاپ های صنعتی یا کاربردی .
گروه اول دربرگیرنده فرایندی است که در نتیجه ی آن یک اثر هنری پدید می آید .
گروه دوم شامل تمام روش هایی است که منجر به تکثیر یکنواخت نوشته ها و تصاویر می شود .
نمایشگاه هنر ایران: چاپ های هنری را می توان به چهار گروه تقسیم کرد . این تقسیم بندی در قدیم بر اساس جنس کلیشه انجام می شد و اصطلاحات علمی این تکنیک ها بر همین مبنی ساخته شده است و امروزه بر اساس روند کلیشه سازی صورت می گیرد .
الف : سیلو گرافی ( جنس کلیشه :چوب، لینولئوم، فایبرگلاس، مقوا و … )
ب : کالکو گرافی ( جنس کلیشه : فلز )
ج : لیتوگرافی ( جنس کلیشه : سنگ ، فلز )
د : سریگرافی یا سیلک اسکرین ( جنس کلیشه : توری )
