نمایشگاه هنر ایران: کیفیت سنجی مواد اولیه، ابزار و تجهیزات فرش
در تولیـد فـرش کیفیـت مـواد اولیـه و ابـزار و تجهیـزات بـه کار گرفتـه شـده در رونـد تولیـد از اهمیـت بالایـی برخـوردار هسـتند. شـاغلینی کـه در ایـن حـوزه کار میکننـد لازم اسـت بتواننـد کیفیـت انـواع مــواد اولیــه را به خوبــی ســنجیده و ســپس انتخــاب و به کارگیرنــد. همچنیــن از انــواع ابزارهــای جدیــد کــه بــا کمــک تکنولوژی هــای امــروزی پیشــرفت کــرده و ســبب بــالا رفتــن دقــت در تولیــد، کاهــش خطـای انسـانی و سـرعت بخشـیدن فرآینـد تولیـد فـرش شـده اند، آگاهـی و اطـاع داشـته باشـند. در ایـن پودمـان بـه چگونگـی کیفیـت سـنجی انـواع مـواد اولیـه فـرش و تغییـرات به وجـود آمـده در ابـزار و تجهیــزات تولیــد فــرش پرداختــه میشــود. هــر نــخ بــه کار رفتــه در تولیــد فــرش به طــور کلــی دارای مشــخصات فنــی ویــژه ای اســت. نخ هــا بــر حســب قطــر یــا درجه بنــدی، رنــگ و رنگــرزی( گیاهــی و شــیمیایی،) شــیوه تولیــد، نمره،تعــداد لا، تاب و طــول الیــاف از یکدیگرتفکیــک میشــوند. سنجش کیفیت نخ ها به طورکلی به سه روش انجام میشود:
1- روش تجربی:
روش تجربــی در ســنجش نخ هــا بــرای شناســایی ســامت نخ هــا و کیفیــت رنگ ــرزی آنهــا انجــام میپذیــرد.
الف: سنجش نوع، کیفیت و سلامت نخ ها:
جهت سنجش کیفی نخ ها توجه به عوامل زیر اهمیت دارد:
1- بلندی الیاف؛
2- ضخامت مناسب الیاف؛
3- کم تاب یا پر تاب بودن نخ های تابیده شده؛
4- صافی و ناصافی نخ تابیده شده؛
5- استحکام در مقابل کشش.
مقـداری نـخ ( ابریشـمی، پنبـه ای و پشـمی) را انتخـاب کـرده و ابتـدا آنهـا را لمـس کـرده و نـوع جنـس نــخ، از نظــر زبــری و نرمــی مشــخص میشــود. ویژگــی شــناخته شــده نخهــا در هــر منطقــه خــاص همـان منطقـه اسـت. سـپس بـا نیـروی دسـت از دو طـرف نخهـا کشـیده میشـوند. اگـر نـخ به راحتـی پـاره و از هـم جـدا شـود، نشـان دهنـده نامرغوبـی و بـی کیفیتـی آن خواهـد بـود. اسـتفاده از چنیـن نخهایـی در بافـت باعـث پارگـی دسـت بافتـه خواهـد شـد. همچنیـن از طریـق لمـس کـردن میتـوان میــزان یکدســتی و ناخالصــی نخهــا را مشــخص نمــود. بــرای مثــال، نــخ ابریشــمی عــاوه بــر نرمــی و لطافتــش همــواره ســرد به نظــر میرســد.
ب: سنجش رنگ رزی نخ ها:
بـرای سـنجش رنگـرزی نخهـا میتـوان از انگشـت خیـس یـا دسـتمال مرطـوب اسـتفاده نمـود. مقـداری نــخ رنگــرزی شــده را انتخــاب و ســپس بــا دســت خیــس آن را لمــس کــرده و یــا از میــان دســتمال مرطــوب ســفید و نخــی میگذراننــد. در صورتیکـه دسـتمال مرطـوب رنگـی شـود نشـان دهنـده آن اسـت کـه رنگـرزی آن بهخوبـی انجـام نشــده اســت. ســپس دســتمال شســته میشــود. اگــر اثــر رنــگ از روی دســتمال پــاک شــود، نشــان دهنـده رنگـرزی بـه شـیوه سـنتی و مـواد رنگـزای گیاهـی اسـت. چنانچـه پـس از شسـتن دسـتمال همچنــان آثــار رنــگ بــر روی آن باقیمانــده باشــد، گواهــی بــر رنگــرزی نــخ بــا رنگهــای شــیمیایی اسـت. روش دیگــر در ســنجش تجربــی کیفیــت نخهــا، بوییــدن آنهــا اســت. نخهایــی کــه بــا پشــم دباغــی شــده تهیــه میشــوند، بــوی نامطبــوع گازوئیــل میدهنــد. ( پشــم دباغــی پشــمی اســت کــه پــس از ذبـح شـدن گوسـفند از پوسـت آن جـدا میشـود. ایـن پشـم دارای نوعـی الیـاف نـا مرغـوب اسـت کـه اسـتحکام آن کـم اسـت. بـوی خـاص داشـته و خشـک، زبـر و کـدر اسـت. رنگـرزی آن نیـز بـه سـختی و بــد انجــام میشــود.
2- روش مشاهده ای:
روش مشــاهده ای نیــز تشــخیص کیفیــت نخهــا از نظــر ســامت و کیفیــت رنگــرزی را امــکان پذیــر میکنــد و بــه دو شــیوه بــا ابــزار و بــدون ابــزار( ذره بیــن و میکروســکوپ ) انجــام میشــود.
الف: بدون ابزار
مقـداری نـخ ( ابریشـمی، پشـمی و پنبـه ای ) را انتخـاب کـرده و از نظـر شـکل ظاهری، بررسـی میشـود.و بایـد توجـه داشـت کـه ضخامـت نخهـا یکسـان بـوده و از تـاب یکنواختـی برخـوردار باشـند. همچنیـن نخ هـا بایـد یکدسـت باشـد ( در صـورت رنگـرزی شـدن ) و ازکیفیـت مناسـب رنگـی برخـوردار باشـد. یکـی از راه هایـی کـه به صـورت مشـاهده ای میتـوان رنگـرزی نخهـا را تشـخیص داد ایـن اسـت کـه دو طـرف نـخ را در دو دسـت گرفتـه و بـا انگشـتان هـر دو دسـت در جهـت خـاف تـاب نـخ، آن را بپیچاننـد، تـا تـاب نـخ بـاز شـود. اگــر داخــل نخ هــا نیــز رنــگ داشــت و رنــگ آن هماننــد بــا روی نخ هــا بــود، رنگــرزی یکدســت اســت. چنانچـه مغـز نـخ رنـگ نشـده و یـا کمرنـگ باشـد، نشـانه رنگـرزی نامناسـب اسـت.
ب: با ابزار
اســتفاده از ابزارهایــی ماننــد ذرهبیــن و میکروســکوپ باعــث میشــود کــه دقــت در تشــخیص کیفیــت الیــاف بــالا بــرود. ذره بیــن بــرای مشــاهده دقیق تــر نخ هــا بــه کار مــیرود، درصورتیکــه میکروســکوپ بـرای مشـاهده لیـف موجـود در نخ هاسـت. بـرای ایـن کار ابتـدا مقـداری از نخهـای( ابریشمی،پشـمی و پنبـه ای ) را جداگانـه انتخـاب و سـپس زیـر ذره بیـن و یـا میکروسـکوپ، مشـاهده میشـوند. بـه کمـک ایـن ابزارهـا ضخامـت نـخ، تـاب و رنـگ بـا کیفیـت چنـد برابـر قابـل بررسـی خواهـد بـود. نخهایـی کـه در کارخانــه و بــا ماشــین آلات تولیــد میشــوند از یکدســتی و یکنواختــی برخــوردار میشــوند کــه بــر کیفیـت آنهـا نیـز تأثیرگـذار اسـت. نخهـای تولیـد شـده بـه روش دسـتی ک ً امـا یکنواخـت و یکدسـت نیسـتند. همچنیـن گاهـی نخهایـی کـه بـا مـواد رنـگزای گیاهـی، رنگـرزی شـده اند در طـول نـخ ممکـن اسـت رنـگ یکنواختـی نداشـته باشـند و حالـت ابرشـی 1بـه خـود بگیرنـد. بـا اینحـال نخ هـای دسـتریس و رنگـرزی گیاهـی در بـازار طرفـداران بسـیاری داشـته و ازقیمـت بالاتـری نیـز نسـبت بـه نخ هـای کارخانـه ای برخـوردار هسـتند. نخ هــای دســت ریــس و رنگــرزی گیاهــی آنهــا عامــل مرغوبیــت دســت بافته هــای عشــایری شـده اسـت.
3- روش آزمایشگاهی:
امـروزه بـه دلیـل پیشـرفت ابزارهـای سـنجش آزمایشـگاهی، امکانـات بیشـتری بـرای سـنجش کیفیـت مـواد اولیـه در فـرش به وجـود آمـده اسـت. در ایـن روش آزمایش هـا بـه دو صـورت فیزیکـی و شـیمیایی بــر روی نخ هــا صــورت میپذیــرد. هــر کــدام از ایــن آزمایش هــا معیارهــای خاصــی بــرای ســنجش دارنـد.
الف: روش فیزیکی
در ایــن روش به طــور کلــی ســنجش بــر اســاس قابلیت هــای فیزیکــی نخ هــا انجــام میگیــرد کــه معمـولاً بـرای سـنجش مقاومـت نخهـا در برابـر نـور و کشـش انجـام میشـود. بـرای سـنجش مقاومـت نــخ در برابــر نــور گاهــی بــا دســتگاه های مخصــوص، مقاومــت رنــگ الیــاف را در برابــر شــدت نورهــای مختلـف میسـنجد. گاهـی نیـز بـرای انجـام آن مقـداری نـخ( ابریشمی،پشـمی و یـا پنبـهای ) را در مـدت مشـخصی، زیـر نـور آفتـاب قـرار میدهنـد و سـپس میـزان مقاومـت الیـاف را بـه روش دسـتی وکششـی انجـام میدهنـد تـا میـزان مقاومـت آن مشـخص گـردد. همچنیـن میـزان رنـگ پریدگـی آن در مقابـل نـور خورشـید در زمـان مشـخص قابـل سـنجش اسـت. در آزمایشـگاه میتـوان از دسـتگاه پرتـاب نـور ( مـادون قرمـز یـا مـاوراء بنفـش ) بـه جـای نـور خورشـید بـرای سـرعت بخشـیدن بـه ایـن آزمایـش اسـتفاده کـرد تـا میـزان مقاومـت نخهـا را سـنجید. بــرای ســنجش مقاومــت در برابــر کشــش، بــه غیــر از دســت در آزمایشــگاه دســتگاه های کششــی مخصوصــی نیــز بــا میــزان درجــه بنــدی وجــود دارد کــه میتواننــد نخهــا را از نظــر مقاومــت کششــی مـورد سـنجش قـرار دهنـد. بـرای ایـن منظـور مقـداری نـخ ابریشـمی، پشـمی و یـا پنبـه ای را انتخـاب کــرده و در ایــن دســتگاه های کششــی قــرار میدهند.ســپس در درجه هــای مختلــف کشــش و میــزان مقاومـت آنهـا را در برابـر پارگـی میسـنجند. اگـر نخـی از میـزان نیـروی کششـی و مقاومـت زیـادی برخـوردار باشـد از نظـر کیفـی بسـیار مطلـوب اسـت.
ب: روش شیمیایی:
روش شـیمیایی از روشهـای دیگـر سـنجش کیفیـت مـواد اولیـه فـرش اسـت کـه بـه دو صـورت سـنجش بــا شــعله (ســوزاندن) و ســنجش بــا مــواد حــال ( شــوینده ها و اســیدها ) انجــام میپذیــرد. ســوزاندن روشــی اســت کــه در آن درصــد خلــوص جنــس نخهــا مشــخص میشــود. مقــداری نــخ( ابریشــمی، پشـمی و یـا پنبـهای و مصنوعـی ) را انتخـاب کـرده ودر مجـاورت شـعله آتـش در شـرایط ایمـن قـرار داده وآن را میســوزانند .پــس از ســوزاندن نخهــا نتایــج حاصلــه بــه شــرح زیــر به دســت میآیــد.
نـخ ابریشـمی: در صـورت خالـص بـودن نـخ ابریشـمی، بـا سـوزاندن آن خیلـی سـریع آتـش گرفتـه و آنچــه به جــای میمانــد خاکســتر نــرم و بویــی ماننــد پشــم ســوخته اســت. تفــاوت آن بــا پشــم در شـکل ظاهـری اسـت(. نـخ ابریشـمی لطیـف و بـراق اسـت .)
نــخ پشــمی: در صـورت خالـص بـودن نـخ پشـم بــا ســوزاندن آن ســریع آتــش گرفتــه و خاکســتر سـختتر به جـای میمانـد و بـوی خـاص پشـم سـوخته دارد. و بـا دورکـردن شـعله، خامـوش میشـود.
نــخ پنبــه ای: در صــورت خالــص بــودن نــخ پنبــه ای بــا ســوزاندن آن بــه آرامــی ســوخته و اندکــی خاکسـتر سـفید بـه جـای میگـذارد و بـوی حاصلـه ماننـد کاغـذ سـوخته یـا چـوب اسـت. در صـورت خاموش کردن آتش، پنبه به آرامی از درون سوخته شده و سر نخ قرمز میماند.
نـخ ویسـکوز: نـوع دیگـری از نخهـا کـه امـروزه به جـای ابریشـم بـه کار مـیرود، نـخ ویسـکوز اسـت. ایـن نـخ از الیـاف گیاهـی تهیـه شـده و نوعـی نـخ فـرآوری شـده اسـت. شـناخت ایـن نـخ نسـبت بـه ابریشـم تنهـا از طریـق سـوزاندن اسـت.این نـخ سـبکتر و در حیـن سـوختن بـوی کاغـذ را میدهـد.
نــخ مصنوعــی: نخهــای مصنوعــی در مجــاورت شــعله بــه ســرعت ســوخته و ذوب میگــردد و خاکسـتر حاصلـه به صـورت گلولـه جمـع شـده و یـا میچکـد. بـوی حاصـل از سـوختن ایـن نـخ شـبیه بــه بــوی پاســتیک ســوخته دارد. روش دیگـر سـنجش شـیمیایی، اسـتفاده از شـوینده ها و اسیدهاسـت. بـرای ایـن آزمایـش مقـداری نـخ ( ابریشــمی، پشــمی و پنبــهای ) را انتخــاب و ابتــدا بــا مــواد شــوینده کامــا شستشــو میدهنــد. تــا از میـزان سـامت نخهـا از نظـر کیفیـت نـخ و رنگـرزی مطمئـن شـوند. هرگونـه فرآینـد در تغییـر کیفیـت سـامت و رنگـرزی نخهـا باعـث میشـود تـا نسـبت بـه کیفیـت آن تردیـد کـرد. بـرای اسـتفاده از سـود سـوزآور در سـنجش کیفـی نخهـا، میتـوان. مقـداری نـخ ( ابریشمی ،پشـمی و یـا پنبـه ای ) را انتخـاب و بـه شـکل جداگانـه بـا درصـد مشـخصی از ایـن محلـول، نخهـا را آزمایـش کـرد.
