نمایشگاه هنر ایران: خاک گیری فرش
آیا میدانید خاک گیری چیست؟ آیا از اهمیت خاک گیری فرش ها آگاهی دارید؟ فکر میکنید چند روش برای خاک گیری فرشها وجود دارد؟ چرا پیش از شست و شوی هر نوع فرشی آن را خاک گیری میکنند؟ خاک گیری عملیاتی است که برای زدودن گرد و غبار ناشی از استفادۀ طولانی مدت از فرش یا زدودن آلودگی آن، انجام میشود. این کار فرش را برای شست و شو آماده میکند و بر طول عمر آن می افزاید. خاک گیری یکی از مراحل مهم پیش از شست وشوی فرش است. برای بهبود کیفیت شست و شو لازم است خاک و آلودگی هایی که در طول سالیان در داخل فرش(به خصوص قالی) نفوذ کرده از درون فرش خارج شود. زیرا در هنگام شست وشو این آلودگی ها در انتهای گره ها و در تار و پودها باقی میماند و مانع تمیزی کامل فرش میشود.
چنانچه پیش از شست وشو، خاک گیری انجام نشود یا به شکل ناقص انجام شود به مرور باعث پوسیدگی فرش میگردد. همچنین وجود خاک در فرش باعث زبری و خشکی پشم آن میشود. امروزه عملیات خاک گیری، معمولاً توسط دستگاه خاک گیری انجام میشود. برای قرار دادن فرش در دستگاه خاک گیر، باید به نکات مهمی توجه شود. یکی از این نکات، دسته بندی فرشها بر اساس خاک موجود در فرش است. فرش ها(و بیشتر قالی ها) بر اساس شدت خاک موجود در آنها به چهار دستۀ کلی تقسیم میشوند :
1ـ فرشهای نو: این فرشها نیازی به خاک گیری ندارند و مستقیماً برای شست وشو برده میشوند.
2ـ فرشهایی با خاک کم: این دسته به زمان کم (حدود 30دقیقه) برای خاک گیری در دستگاه خاک گیری نیاز دارند.
3ـ فرشهایی با خاک زیاد: این گروه از فرشها به زمان بیشتری (حدود 2ساعت) برای خاک گیری در دستگاه نیاز دارند.
4ـ فرشهای خاک مرده: این فرشها به شدت کثیف اند و خاک درون آنها به گل تبدیل شده است که در اصطلاح به آن «خاک مرده» میگویند. این فرشها پیش از قرار گرفتن در داخل دستگاه باید به مدت 2یا 3روز در ِ آفتاب قرار داده شوند تا گل داخل آنها خشک شود و از درون فرش راحت تر خارج گردد. سپس با توجه به خاک موجود، زمان مناسب برای قرار دادن آنها در دستگاه خاک گیری تعیین میشود.
پیش از آغاز عملیات خاک گیری، همۀ انواع فرشها و به ویژه قالیها، برای جلوگیری از آسیب دیدن یا متلاشی شدن بافت (در لبه ها و قسمتهایی که سست تر است) دوردوزی میشوند.
ابزار و وسایل دوردوزی
سوزن، نخ دوردوزی، قیچی، دم باریک، انگشتانه، گونی کنفی یا پارچه پنبه ای سفید، لباس کار، ماسک
آماده سازی فرش برای خاک گیری
الف) دور دوزی قبل از خاک گیری :
1ـ روش دوخت ساده : دراین روش با استفاده از نخ (کمتاب پنبه ای، به طول تقری ِ بی 2متر) و سوزن شیرازه، عملیات دوخت انجام میشود. پس از نخ کردن سوزن و دولا شدن آن، انتهای آن را گره میزنند. سپس سوزن را از سمت پشت فرش به فاصلۀ تقریبی 2سانتیمتر از لبۀ فرش به داخل فرو میبرند. پس از خارج شدن سوزن ازروی کار، دوباره سوزن را با فاصله ای حدود 1الی 2سانتیمتر از پشت کار وارد میکنند، به گونه ای که دوخت به شکل پلکانی دیده شود. این کار دور تا دور فرش انجام میشود. باید دقت داشت که کشش نخ در طول دوخت در حد متوسط باشد. دوردوزی نه تنها در اطراف فرش ها بلکه در قسمت هایی از فرشهای آسیب دیده که پارگی یا سوراخ دارند نیز انجام میشود. در صورت ایجاد فاصلۀ بیشتر از دو سانتیمتر در بین دوختها امکان ریزش گره قالی در این نواحی وجود دارد.
2ـ روش دندان موشی: در این روش، ضمن آماده سازی نخ و سوزن به روش قبلی، سوزن را با فاصله ای حدود 2سانتیمتر پایینتر از لبۀ فرش از پشت کار وارد فرش میکنند. پس از خروج سوزن از روی فرش سوزن را دوباره از پشت فرش اما از درون حلقۀ ایجاد شده عبور میدهند. سپس نخ را میکشد و آن را محکم میکنند. این کار تا پایان به همین شکل انجام میشود. سطح دوخت مانند روش قبلی باید پلکانی باشد.
ب) لفاف دوزی
فرشهایی که دچار آسیب های بیشتری شده اند نیاز به لفاف دوزی دارند. بنابراین لازم است از قبل، پارگی یا پوسیدگی آنها با پارچه یا گونی کنفی پوشانده و دوخته شود. این کار را، که سطح کل قسمت های آسیب دیده فرش با پارچه پوشانده و دوخته میشود، لفاف دوزی مینامند. دوخت در لفاف دوزی با روش کوک زدن انجام میشود. در هنگام استفاده از سوزن و انجام دادن عملیات دوخت، مراقب انگشتان دست خود باشید و در صورت تماس پیدا کردن سوزن با دست، بلافاصله آن محل را ضد عفونی کنید.
3ـ روش کوک زدن:برای «کوک زدن» به پارچه ای بزرگتر از محل آسیب دیده نیاز است. جنس پارچه باید محکم، مقاوم، ساده، درشتبافت و بدون رنگ باشد (برای جلوگیری از رنگ پس دادن.) معمولاً برای فرشهای ظریف از پارچه و برای فرش های درشتبافت از گونی کنفی استفاده میکنند.
روش دوخت
اگر پارگی یا آسیب در وسط فرش باشد پارچه را در محل مورد نظر قرار میدهند و نخ و سوزن را مانند قبل آماده میکنند. آن گاه سوزن را از روی کار وارد فرش و از پشت کار دوباره به روی کار خارج میسازند. فاصلۀ بین محل ورود و خروج نخ و سوزن باید بین 1ـ 2سانتیمتر باشد. دوباره سوزن از روی کار به پشت فرش وارد و از روی آن خارج میشود. این کار آنقدر تکرار میشود تا پارچه به طور کامل در آن محل به فرش دوخته شود. اگر محل آسیب دیدگی در لبۀ فرش باشد، پارچه بر لبۀ فرش تا میشود. نصف آن را روی فرش و نصف دیگر را پشت فرش میدوزند.خاک گیری فقط برای انواع فرشهای دست باف انجام میگیرد.
ابزار و وسایل خاکگیری
دستکش، ماسک، جارو، چوب ترکه ،عینک، لباس کار
فرشها، پس از دسته بندی بر اساس خاک موجود در آنها، دوباره بر اساس منطقه دسته بندی میشوند. در این دسته بندی، لازم است فرشهای مشابه، از نظر شیوۀ بافت و ارتفاع پرز و وزن در یک دسته قرار داده شوند. در هنگام خاک گیری، به علت وجود گرد و خاک زیاد، استفاده از ماسک کاغذی، دستکش و پوشیدن لباس کار در محیط الزامی است.
انواع خاک گیری
به طور کلی خاک گیری به دو شکل انجام میشود :
الف) دستی و سنتی ب) دستگاهی
الف) خاک گیری دستی و سنتی
خاک گیری دستی، همانطور که از اسم آن مشخص است، با دست انجام میشود و در آن از هیچگونه دستگاهی استفاده نمیشود. زدودن گرد و خاک در خاک گیری دستی، خود به دو روش انجام میگیرد:
1ـ تکاندن فرش 2ـ ضربه زدن به فرش با ترکۀ چوبی
روش اول، تکاندن فرش
فرش را در فضای آزاد به سمت روی آن پهن میکنند و صاف نگه میدارند. یک طرف فرش را درست در جهت مخالف خواب آن ثابت میکنند (برای ثابت کردن فرش معمولاً دو یا سه نفر بر لبۀ دیگر فرش سر بالا می ایستند سپس از طرف پایین فرش، با توجه به ابعاد فرش، یک یا دو نفر گوشه های فرش را میگیرند و همزمان با هم شروع به تکاندن آن میکنند. موج ایجاد شده هنگام تکاندن فرش و ثابت بودن طرف دیگر سبب میشود تا گرد و غبار از فرش خارج گردد. این کار تا زمانی که کاملا گرد و خاک از فرش خارج شود ادامه مییابد. سپس سمت دیگر فرش را ثابت نگاه میدارند و آن را از سمت مخالف تکان میدهند. باید توجه داشت قبل از انجام دادن عملیات خاک گیری، لازم است فرشها بررسی شوند. اگر فرشی دچار آسیب یا پارگی شده است، محل پارگی باید دور دوزی شود. قالی باید پیش از عملیات خاک گیری حدود 1الی 2روز در آفتاب و به پشت (به شکلی که روی فرش بر زمین و پشت آن رو به آفتاب باشد) پهن شود تا رطوبت موجود در آن خشک و برطرف گردد و گردو غبار راحت تر از آن جدا شود.
روش دوم، ضربه زدن به فرش
یکی دیگر از روش های دستی و سنتی خاک گیری فرش، ضربه زدن به فرش با ترکه یا جارو یا ابزاری مشابه است. دراین روش فرش را به پشت بر روی میله یا چارچوبی آویزان میکنند. سپس با چوب ترکه یا جارو ضربه هایی پی درپی به پشت فرش وارد میکنند تا گرد و غبار از داخل فرش خارج شود. این کار نیز همانند روش قبلی باید در فضای آزاد و با رعایت نکات بهداشتی از قبیل زدن ماسک و عینک و استفاده از دستکش و لباس کار انجام شود. ضربه های وارد شده بر فرش باید به گونه ای باشد که به فرش آسیب وارد نشود و باعث پارگی آن نگردد. همچنین ضربه ها آنقدر ضعیف نباشد که نتواند گرد و غبار را کاملا از فرش خارج کند. برای خاک گیری دستگاهی، پس از مرحله دسته بندی فرشها بر اساس خاک موجود، اکنون باید فرشهای هر دسته بر اساس منطقۀ بافت دوباره دسته بندی شوند. فرش هر منطقه، با توجه به شیوۀ رایج بافت در آن منطقه، بافته میشود. به همین دلیل فرشها از نظر جنس، اندازه و تراکم متنوع اند و ارتفاع پرزهای آنها نیز متفاوت است. خاک از فرش هایی که پرزهای کوتاه دارند و ظریف ترند، راحتتر خارج میشود. به همین دلیل خاک گیری آنها به زمان کمتری نیاز دارد. گفتنی است اگر این دسته از فرشها، با فرشهای دارای پرز بلند و ضخیم، که سنگین اند و خاک آنها به سختی خارج میشود، در یک دستگاه قرار بگیرند، به آنها صدمه وارد میشود. بنابراین در هنگام دسته بندی باید توجه داشت فرشهای اعلا، که معمولاً ظرافت بیشتری دارند، با فرشهای دیگر در یک دستگاه خاکگیر قرار نگیرند.
ب) خاک گیری دستگاهی
یکی دیگر از روشهای خاک گیری فرش به صورت ماشینی یا دستگاهی است، که با توجه به نوع دستگاه آن، به چند روش انجام میشود. دستگاه خاک گیری دارای انواع مختلف و ابعاد متفاوتی به شرح زیر است:
انواع دستگاه خاک گیری: گردان، تسمه ای، غلتک
1ـ دستگاه تسمه ای
دستگاهی است دارای یک محفظۀ بزرگ (با توجه به ابعاد فرش)که با برق کار میکند. این دستگاه دو غلتک استوانه ای شکل بزرگ و فلزی دارد که بر روی هم قرار گرفتهاند. اندازۀ این غلتک ها متناسب با عرض دستگاه است، زیرا فرش را به داخل دستگاه هدایت میکنند. دو پیچ در دو سمت کناری دستگاه تعبیه شده است که وظیفۀ تنظیم دهانۀ غلتک ها را، متناسب با ضخامت فرش بر عهده دارد. در این دستگاه سرعت نیز متناسب با نوع فرش، کهنگی فرش یا میزان گرد و خاک آن، قابل تنظیم است. دستگاه زمانی روشن میشود که دو پیچ طرفین آن و سرعت دستگاه تنظیم شده باشد. یک میله فلزی در داخل دستگاه قرار گرفته که چند تسمۀ چرمی به فاصلۀ حدود 5سانتیمتر بر روی آن نصب شده است. سر هر یک از این تسمه ها، سگک های فلزی قرار داده شده است. پس از روشن شدن دستگاه و چرخش سریع این میلۀ فلزی (که سرعت آن از قبل تنظیم شده) این تسمه ها با شدت به پشت فرش برخورد میکنند (فرش را هنگام قرار دادن در دستگاه به پشت میگذارند) و باعث میشوند گرد و غبار از روی فرش خارج شود. گرد و خاک خارج شده از فرش توسط مکنده ها به داخل یک کیسۀ برزنتی که در زیر دستگاه قرار دارد کشیده میشود. باید توجه داشت که هنگام قراردادن فرش در دستگاه، لباس یا دست به داخل دستگاه کشیده نشود. همیشه باید فاصلۀ مطمئن از دستگاه رعایت شود. کسانی که با دستگاه کار میکنند باید مراقب برق گرفتگی و آسیب رسیدن به دستگاه باشند. پوشیدن لباس کامل کار (سرهمی) و سایر ملزومات، شامل عینک،گوشی، چکمه، دستکش و ماسک ضروری است. ممکن است خاک گیری با این دستگاه چند مرتبه تکرار شود تا خاک فرش به صورت کامل از آن جدا گردد. باید مراقب فرشهایی بود که ممکن است این دستگاه به آن آسیب بزند. باید آنها را با دستگاه دیگری خاک گیری کرد.
معایب: در این نوع دستگاه، به دلیل وجود تسمه ها و سگکهای فلزی و سرعت زیاد آن، امکان آسیب دیدن فرشها بسیار زیاد است. این دستگاه، علاوه بر خطرناک بودن برای فرش، برای فردی که با دستگاه کار میکند نیز بسیار خطرناک است. به همین دلیل امروزه در کارخانه های قالیشویی معتبر از آن استفاده نمیشود.
2ـ دستگاه گردان
این دستگاه دارای یک اتاقک با ابعاد تقریبی 2در 4متر (گاهی در ابعاد 3×3با ارتفاع تقریبی 5متر) است. در داخل آن محفظه ای استوانهای از جنس فلز با عمق تقریبی 3متر و قطر 1/5متر قرار دارد. این محفظه مشبک راه راه است و فرشها در داخل آن قرار میگیرند. در بیرون این محفظه غلتک هایی وجود دارد که پس از روشن شدن دستگاه این محفظه را به حرکت در می آورند و گرد و خاک خارج شده از این محفظه پس از ورود به این اتاقک، مکیده میشود. سپس گرد و خاک مکیده شده به داخل کیسه ای که برای همین منظور تعبیه شده است، میریزد.
معایب : بر اثر پرتاب شدن فرشها به صورت مداوم از بالا به پایین، امکان آسیب رسیدن به فرش، مخصوصاً فرشهای حساس، کهنه، ظریف و خشک، زیاد است. هنگام کار با این دستگاه نیز باید لباس کار و دیگر ملزومات ایمنی پوشیده شود.
3ـ دستگاه غلتکی
این دستگاه دارای یک محفظۀ فلزی مسطح است. در داخل آن غلتکهایی گرد، با فاصلۀ حدود 5سانتیمتر از هم و با ارتفاع های مختلفی نسبت به یکدیگر، قرار گرفته اند. فرش را در این محفظه به گونه ای قرار میدهند که پشت فرش بر روی دستگاه قرار گیرد ِ . پس از بستن در محفظه، دستگاه روشن میشود و با گردش مداوم این غلتکها در زیر فرش و ایجاد لرزش در سطح فرش، گرد و خاک از آن خارج میشود. مکنده ای در زیر دستگاه وجود دارد که این گردوخاک را جمع میکند.
چنانچه ابعاد فرش مورد نظر از دستگاه غلتکی بزرگتر باشد، قسمتهای مختلف فرش را به صورت مرحلهای داخل دستگاه قرار میدهند. امروزه دستگاه خاک گیری گردان، رایجترین دستگاه مورد استفاده در کارخانه های قالیشویی برای خاک گیری فرشها به شمار میرود.
آماده سازی دستگاه خاک گیری
دستگاه خاک گیری گردان، درگوشۀ محوطۀ کارخانه قرار میگیرد. این دستگاه به وسیلۀ کانال به اتاقک خاک انبار متصل میشود.
اجزای برقی دستگاه خاک گیری عبارتاند از:
1ـ الکتروموتور: این موتور معمولاً بیرون از اتاقک خاک انبار قرار دارد تا خاک به درون آن نفوذ نکند. لاستیک موتور که محفظۀ خاکگیر را می َ چرخاند در درون اتاقک و در تماس با محفظه است.
2ـ هواکش: از این وسیله برای خارج کردن خاک از اتاقک خاک گیری و انتقال آن به اتاقک خاک انبار استفاده میشود. برق دستگاه خاک گیری از نوع سه فاز است.
اجزای مکانیکی دستگاه خاک گیری
اجزای مکانیکی دستگاه خاک َ گیری را محفظۀ خاک گیر و بلبرینگ های آن تشکیل می دهند. محفظۀ خاکگیر، یک مخزن مشبک فلزی است که حول محور افقی میچرخد و دری دارد که روی محور افقی باز و بسته میشود. در داخل مخزن میله هایی پله مانند وجود دارد که فرش ابتدا به آنها گیر میکند، آنگاه با چرخش مخزن تا انتهای قطر مخزن، در حالت عمودی بالا میرود و سپس به کف مخزن میافتد. به این ترتیب با چرخش های متوالی دستگاه و پرتاب شدن فرش از بالا به پایین مخزن، خاک آن خارج میشود. مخزن خاک گیر به وسیلۀ ضامن فلزی به دیوار اتاقک خاک گیری متصل میشود تا از چرخش مخزن در هنگام گذاشتن و برداشتن فرشها جلوگیری شود. لازم است همیشه در هنگام گذاشتن و برداشتن فرشها از بسته بودن ضامن مخزن اطمینان حاصل کنید. در غیر این صورت گردش ناگهانی محفظه باعث کشیده شدن کاربر به زیر محفظه میشود. باید پیش از روشن کردن دستگاه، ضامن مخزن را آزاد کنید تا گردش لاستیک موتور و اصطکاک آن به ایجاد حرارت زیاد و آتش گرفتن لاستیک منجر نشود. خاک های باقیمانده در اتاقک انباری دستگاه، جمع آوری و در کیسه های مخصوص ریخته میشود. در هنگام کار با کلیۀ وسایل برقی باید از سالم بودن تمام اجزای الکتریکی(سیم ها و دوشاخه و پریز) اطمینان حاصل کرد. برای نگهداری دستگاه و استفادۀ بهینه از آن توصیه میشود، دستگاه مرتباً بازرسی و روغن کاری شود و قطعات مستعمل آن تعویض گردد.
پیش از قرار دادن فرشها در مخزن خاک گیر، برق دستگاه کنترل و بررسی میشود. برای این کار کافی است یک بار کلید برق، روشن و خاموش شود. در صورت روشن نشدن باید به مسئول مربوطه مراجعه شود. پیش از روشن کردن دستگاه حتماً از آزاد بودن ضامن محفظه اطمینان حاصل شود. مراحل کار عبارت اند از:
1ـ وصل کردن دو شاخه دستگاه به پریز؛
2ـ روشن کردن کلید اصلی برق؛
3ـ روشن کردن هواکش؛
4ـ روشن کردن کلید دستگاه خاک گیری؛
با توجه به صدای دستگاه و وضعیت ظاهری آن، پس از روشن شدن آن از سلامت مکانیکی دستگاه اطمینان حاصل میشود. چنانچه صدای ناهنجاری به گوش رسد، نشانۀ آن است که دستگاه به روغن کاری نیاز دارد یا احتمالاً مخزن و پره های آن صدمه دیده است. در این صورت ، باید به مسئول مربوطه اطلاع داده شود. رار دادن میزان مناسب فرش در دستگاه خاک گیری به ظرفیت مخزن خاکگیر آن بستگی دارد. بنابراین اگر فرش بیشتر از ظرفیت لازم در داخل دستگاه قرار گیرد، محفظه به علت سنگینی نمیچرخد. ولی موتور و لاستیک به کار خود ادامه میدهد. در نتیجه بر اثر ساییده شدن لاستیک به بدنۀ محفظه، لاستیک فرسایش پیدا میکند و از بین میرود. ظرفیت دستگاه خاک گیری بر اساس متراژ تعریف میشود. ولی از لحاظ عملی، وزن فرش نقش مهمتری دارد. برای مثال ممکن است یک قطعه فرش کوچک به علت ضخامت پرز و خاک بیشتر، وزن بیشتری از یک فرش بزرگ و نازک داشته باشد. هنگام قرار دادن فرش در خاک گیر باید به این نکته توجه داشت که بیشتر خاک موجود در فرش در پرزها انباشته میشود. به همین دلیل فرشها برای قرار دادن در دستگاه باید به گونه ای تا شوند که خاک به راحتی از درون پرزها خارج شود. فرشها به پشت تا زده میشوند، به گونه ای که پرزها به طرف خارج فرش قرار بگیرند و در نتیجه خاک آنها دوباره داخل فرش جمع نشود.
تا زدن فرش، با توجه به ابعاد آن، به شرح زیر صورت میگیرد:
ـ تا 4متر مربع مساحت، یک تا در عرض و یک تا در طول؛
ـ تا 9متر مربع، دوتا در عرض و دو تا در طول؛
ـ بزرگتر از 9متر، سه تا در عرض و 2تا در طول
