نمایشگاه هنر ایران: سرویس کاری فرش
ابزار و مواد مصرفی مورد نیاز
قیچی تخت، درفش، چاقوی بافت، انواع نخ دوگره زنی (کمتاب)
معمولاً دوگره زنی پس از پایان عملیات بافت فرش و شست وشوی آن انجام میشود. برای اجرای دو گره از نخ کمتاب پنبه ای معروف به نخ دو گره سه لا استفاده میشود. البته رنگ این نخ باید با رنگ ریشه تناسب داشته باشد.
انواع نخ دوگره زنی (کمتاب)
نخ مادۀ اصلی مورد استفاده در عملیات دوگره زنی است. این نخ برای گره زنی ریشۀ انواع فرشهای پنبه ای، ابریشمی و پشمی به کار میرود و از جنس پنبه است. ویژگی کمتاب بودن این نخ سبب میشود تا گره در هنگام کار در جای خود باقی و محکمتر و فشرده تر بماند. یکی دیگر از فواید کمتاب بودن این نخ، جلوگیری از پیچ خوردن آن بوده است و باعث سرعت بخشیدن به کار میشود. همچنین، به دلیل جنس پنبه ای آن، قابلیت رنگ پذیری آن مناسب است و برای فرش های کهنه نیز مورد استفاده قرار میگیرد. امروزه نخ های جدیدی وارد بازار شدند. این نخ ها کم تاب و سفید رنگ اند. سفیدی این نخ ها متناسب با فرشهایی است که ریشه آنها (چله) بسیار سفید است (مانند فرشهای تبریز.) از این نخها که دوکی شکل اند، در شماره های 8 ،6و 12لا و متناسب با رج شمار فرش استفاده میشود. به طور کلی در همۀ فرشهای چلۀ پشمی، برای دوگره زنی از نخ شش لای رنگی متناسب با ریشۀ فرش استفاده میشود. این نخ پیشتر در ایران برای لحافدوزی مورد استفاده قرار میگرفت. فرشی که به دو گره زنی نیاز دارد، ابتدا مورد بررسی قرار میگیرد. اگر ریشه های آن بلندتر از حدود 15سانتیمتر باشد قبل از انجام هر کاری آنها را کوتاه میکنند. سپس چنانچه ریشه ها از قبل توسط بافنده گره زده شده یا بافته شده اند، باز میشوند. پیش از شروع دو گره زنی در فرش باید لبۀ بافته شدۀ کار صاف شود. اگر فرشی از قبل دچار ریزش سربندی یا گره شده باشد باید تا جایی که به یک رج سالم و به بافت فشرده برسند، کار شکافته شود. اگر فرشی دچار شلی بافت در ابتدای کار باشد چله های این قسمتها را به سمت خود میکشند و با کمک درفش بافت را به سمت مخالف فشرده میکنند. پس از آنکه بافت در جای خود محکم و ثابت شد دو گره زنی آغاز میشود.
دو گره زنی
نوعی گره است که به منظور حفظ و نگهداری دو سر بالا و پایین فرش و برای جلوگیری از ریزش گره ها و سربندی، به وسیلۀ نخ دو گره( نخ کم تاب پنبهای) و با دست، بر انتهای ریشه ها زده میشود. دو گره زنی، علاوه بر استحکام و نگهداری فرش، برای تزیین و زیبا شدن ظاهری فرش نیز کاربرد دارد. این عملیات توسط سرویس کار انجام میشود. در هنگام دو گره زنی همیشه فرش را به پشت کار قرار میدهند. همچنین شروع کار از سمت چپ فرش است. فرش را بر روی میز به گونهای پهن میکنند که پشت آن به سمت سرویسکار قرار گیرد و ریشه های فرش ازِ لبۀ میز آویزان باشند. ابتدا با دست چپ بین 2تا 4ریشه از سمت چپ شروع ریشه ها جدا میکنند. سرنخ دو گره را بر روی آنها قرار داده و با دست چپ نگه داشته میشود. سپس یک حلقه نخ بر روی انگشت کوچک دست راست برای کنترل نخ پیچیده میشود. یک حلقۀ دیگر نیز در ادامۀ آن روی نوک انگشتهای نشانه و وسط دست راست پیچیده میشود. سپس نخ های کشیده شده با دست چپ از میان این حلقه عبور داده میشوند. نخ دوگره پس از آن کشیده میشود تا گره به انتهای چله ها برسد. این کار دو مرتبه تکرار میشود. سپس به همین ترتیب چله های بعدی جدا و گره زده میشود تا به انتهای ریشه ها برسد. در فرشهای لول بافت هر 3الی 4ریشه را برای دو گره زنی در نظر میگیرند. در فرشهای تخت و نیم لول و گلیم ها نیز 2ریشه برای دو گره زنی بهکار میرود. نخ مخصوص دو گره زنی به شکل دوک یا گلوله است. طول نخ هنگام کار باید حداقل پنج برابر عرض فرش مورد نظر باشد. دو گره زنی در فرشهای مختلف به گونه های متفاوتی مشاهده میشود. به طور کلی دوگره زنی به دو روش انجام میشود:
1ـ ساده
2ـ تزیینی
دوگره زنی ساده تنها با یک نخ سفید و به صورت یک ردیفی در انتهای بافت زده میشود. اما دوگرۀ تزیینی گاهی به صورت چند ردیفه و شبکه ای زده میشود. گاهی نیز با کمک نخ های رنگی، نقش اندازی میشود. برای دوگره زنی ساده، ابتدا نخ دوگره متناسب با رج شمار و رنگ ریشۀ فرش و به طول حداقل پنج برابر عرض فرش انتخاب میشود. سپس فرش روی میز و برعکس، پهن میشود تا پشت آن به سمت بالا باشد. ریشه های فرش باید از لبۀ میز کاملا آویزان شوند تا گره زنی به راحتی انجام گیرد. فرشهایی که نوبافت اند، معمولاً ریشه های بلند دارند. به همین دلیل ریشه ها به گونه ای کوتاه میشوند که حدود 15سانتیمتر از آنها باقی بماند. برای این کار ریشه ها دسته دسته گرفته میشوند و سعی میشود که همۀ دسته ها به یک اندازه کوتاه شوند. بعضی فرشها سربندی شل و ناصافی دارند و یا مقدار بافت سربندی آنها زیادتر از حد معمولی است و یا گاهی براساس سفارش خاص مشتری لازم است بخشی از آن شکافته شود. در این موارد با قیچی رجهای ناصاف سربندی را با فاصله های حدود 20سانتی برش میزنند و آنها را تکه تکه از میان ریشه ها خارج میکنند. برای خارج کردن تکه پودهای بریده شده، از درفش یا چاقوی بافت استفاده میشود. در فرشهایی که علاوه بر سربندی قسمتی از بافت اصلی (لور) آنها نیز ریخته یا شل باشد چند ردیف شکافته میشود. البته به شرطی که به نقش اصلی آسیبی نرسد.
مراحل دوگره زنی ساده
1ـ ابتدا سر نخ دوگره، هم جهت و موازی ریشه ها در کنار اولین دستۀ انتخابی چله قرار داده میشود و آن را با یک دست نگه میدارند.
2ـ ادامۀ نخ دوگره، ابتدا بر روی انگشت کوچک دست مقابل حلقه میشود، سپس دنبالۀ آن دور انگشت سبابهِ و سوم همان دست پیچانده و حلقه میشود.
3ـ دستۀ چله ها را از داخل حلقۀ ایجاد شده با دست مقابل عبور میدهند و حلقه را به انتهای دستۀ چله انتخابی هدایت میکنند و نخ را میکشند تا حلقۀ ایجاد شده به انتهای ریشه ها بچسبد. سپس همین مراحل را دوباره بر روی همین دسته انتخابی تکرار میکنند تا دو گره کامل شود. گرۀ دوم را محکم و سفت میکشند.
هنگام دوگره زنی باید دقت کرد که فرش جمع نشود و فاصله ها بر اثر کشیدن زیاد نخ دوگره به هم نریزد. گره های ایجاد شده باید سفت و محکم باشد تا از آسیب و ریزش بافت فرش جلوگیری کند. در هنگام دوگره زدن باید دقت داشت که پرزهای قالی بین دو گره گیر نکند. برای این کار در هنگام زدن دو گره، باید با «انگشت نشانه» دست چپ پرزها را نگه داشت تا وارد حلقۀ دو گره نشوند. فاصله بین گر ههای زده شده بر روی هر دسته چله تا انتهای کار همواره باید یکسان باشد. همچنین ثابت بودن کشش نخ دوگره زنی در دست سرویسکار در تمام مراحل، امری الزامی است. سمت حرکت دوگره زنی برای افراد راستدست از چپ به راست و برای افراد چپ دست از راست به چپ است. در هنگام ایجاد گره اول، حرکت کشش دست مستقیم به سمت فرش است و در گره دوم باید ادامۀ نخ را مایل به سمت حرکت کشید (راست دست به سمت راست، چپ دست به سمت چپ.) همچنین باید دقت داشت که در هنگام دسته کردن چله ها، چله ای جا نماند. در صورت پاره شدن نخ دو گره یا تمام شدن نخ در حین کار باید نخ جدیدی اضافه کرد. چنانچه نخ دوگره از انتهای کار پاره شود، نخ جدید بر روی دستۀ قبلی که روی آن دوگره زده شده است، مانند شروع کار، قرار داده میشود و یک بار دیگر دوگره را انجام میدهند. اما اگر نخ از انتها پاره نشده بود، ادامۀ نخ پاره شده را با نخ جدید بر روی دستۀ بعدی، که قرار است بر روی آن دوگره زنی انجام شود، قرار میدهند و دوگره زنی انجام میشود. هنگام تمام شدن نخ دوگره در وسط کار یا پاره شدن نخ، برای ادامۀ کار، مشابه شروع دوگره زنی این کار را ادامه میدهند. پس از پایان دوگره زنی، دستۀ انتهای کار را به جای دو بار گره زدن سه بار گره میزنند و اضافه نخ دوگره را پس از اندازه کردن با ریشۀ فرش، قیچی میکنند.
مراحل دوگره تزیینی (پنجرهای)
این نوع گره علاوه بر دارا بودن ویژگی کاربردی، جنبۀ تزیینی نیز دارد. این نوع گره به دلیل وقتگیر بودن آن معمولاً بر روی فرشهای قیمتی، اعلا و درجه یک اجرا میشود. روش اجرای این نوع دوگره مانند اجرای دوگره ساده است. البته به جای یک ردیف گره زدن، حداقل سه ردیف و یا بنابر سلیقه و درخواست مشتری در ردیف های بیشتر اجرا میشود. همچنین حداقل دسته بندی چله ها 6یا 8تایی است. تعداد چله ها باید زوج و تعداد ردیفها بهتر است فرد باشد. ردیف اول مانند دوگره زنی ساده در دسته های 6یا 8تایی (متناسب با رجشمار و سلیقه) انجام میشود. سپس در ردیف دوم دسته های 6تایی، که یک بار دوگره بر روی آنها اجرا شده است، به دو قسمت تقسیم میگردد و هر نیمه با نیمۀ دستۀ بعدی به صورت یک دسته در نظر گرفته میشود. این بار دوگره بر روی دستۀ جدید زده میشود. این کار در سرتاسر عرض فرش تکرار میشود. برخلاف ردیف اول که گره ها چسبیده به انتهای بافت انجام میشود، در ردیف های بعدی به نسبت رجشمار فرش فاصلهای حدود 0/5ـ 1سانتیمتر بین ردیفها وجود دارد. این فاصله باید تا آخر حفظ شود. فرم ایجاد شده در دو ردیف اول مثلث است. در ردیف های بعدی این فرم به لوزی تبدیل میشود. دوگره پنجره ای برای تزیین کار حداقل باید سه ردیف انجام شود و بنا بر سلیقه تا پنج ردیف یا بیشتر میتواند ادامه داشته باشد. دو گره باید محکم باشد تا نظم آن حفظ شود و گره ها در جای خود ثابت بمانند.
شیرازه زنی
ابزار و مواد مصرفی مورد نیاز
نخ تراز، نخ چله، سوزن شیرازه، سوزن سوزن کاری، اتو ،فندک، دمباریک، انگشتانه، خامۀ پشمی، ابریشمی، کرکی، قیچی، نخ سوزن کاری، نخ دوک نازک
شیرازه
نخی که برای استحکام و پیوستگی لبه های طولی فرش در دو طرف آن به دو شکل متصل یا منفصل پیچیده و دوخته میشود، شیرازه نام دارد.
الف) شیرازۀ متصل در هنگام بافت فرش و بر روی دار پیچیده میشود. این شیرازه به روشهای مختلف پیچشی ساده، دو رنگ، متخاصم یا جناقی، حصیری و… در دو طرف فرش با خامه های رنگی پیچیده میشود.
ب) شیرازۀ منفصل، پس از اتمام بافت و جداسازی فرش از دار یا در هنگام سرویس کاری یا مرمت، به فرش وصل میشود. این شیرازه نیز به روشهای پیچشی، دوختنی پیچیدنی و پیچیدنی دوختنی اجرا میشود. معمولاً شیرازۀ منفصل بر روی قالیها انجام میشود و دیگر دستبافته ها مانند گلیم تنها زمانی که نیاز به مرمت داشته باشند از این روش شیرازه برای ترمیم آنها استفاده میشود.
انواع شیرازه های منفصل
1ـ شیرازه های پیچشی
این نوع شیرازه به وسیلۀ سوزن شیرازه در دو طرف کنارۀ فرش پیچیده میشود و خود انواع مختلفی(پیچشی ساده، پیچشی دو رنگ و جناقی) دارد.
شیرازه پیچشی ساده: در این روش، پیچشی ساده به وسیلۀ خامۀ متناسب و هم رنگ با پرزهای فرش بر روی چند رج کناره طولی فرش به وسیلۀ سوزن شیرازه دوخته میشود. ابتدا قالی را به رو پهن میکنند. سپس، بنا بر ضرورت و مقاومت قالی، به کوتاه کردن دو یا سه ردیف عمودی از گره های بافته شده در طرفین قالی میپردازند. پرزهای این چند ردیف با قیچی از ته کوتاه میشود تا شیرازهای را که قرار است بر روی آن پیچیده شود با ظرافت اجرا کنند. برای شروع شیرازه زنی ابتدا فرش طوری قرار میگیرد که پشت آن به سمت سرویسکار باشد. سپس لبه کناری فرش را تا جایی که ک ً املا صاف و یکدست شود اصلاح میکنند. برای اینکار گاهی مجبور میشوند کناره را تا چند رج، بسته به شرایط فرش قیچی کنند.
چنانچه طرفین قالی ناصاف و ردیف ها شل باشند و یا ریزش داشته باشند، پرزها تنها در ردیفهای صاف و فشرده کوتاه میشود. سپس نخ تراز را، که نخی بسیار مقاوم (نخ چرم دوزی یا نخ چله) است، به اندازۀ حدود 20سانتیمتر بلندتر از طول قالی انتخاب میکنند. یک سر آن را گره میزنند و در لبۀ صاف شده از ابتدای کار قرار میدهند و صاف در امتداد لبۀ قالی نگه میدارند. سوزن مناسب شیرازه پیچی(شمارۀ مناسب با رجشمار فرش) را با خامۀ مناسب نخ میکنند. خامۀ مناسب برای شیرازه پیچی دارای جنسی متناسب با خامۀ قالی بافته شده است، با رنگی مشابه رنگ لَور و دارای مقاومتی بالا. نخ خامه را مانند تصویر 27در سوراخ سوزن وارد و آن را دولا میکنند (لازم به ذکر است که انتهای دولای خامه را گره
نمی ِ زنند.) سپس سوزن را از پشت فرش و در جهت خواب آن و از میان دو قوس اولین گره رج قالی وارد میکنند و از سوی دی ِ گر قالی بیرون میکشند. باید دقت داشت که انتهای خامۀ مورد استفاده در پشت قالی باقی بماند. تا در
میان پیچهای بعدی شیرازه در جای خود محکم شود. در هنگام پیچیدن شیرازه باید دقت داشت که نخ تراز در میانۀ حلقهها قرار گیرد. همچنین کشش نخ شیرازه در حد متوسط باشد تا علاوه بر محکم کردن لبۀ دو طرف قالی، شل یا بیش از حد کشیده نشود. نکتۀ مهم در حلقۀ اول شیرازه آن است که پس از عبور سوزن از رج اول در هنگام بازگشت، دوباره در همان جا وارد میشود. سپس سوزن را باید به رج بعدی وارد کرد و به همین ترتیب کار ادامه مییابد. پس از پیچیدن چند سانت شیرازه، نخ تراز را محکم میکشند تا کیس خوردگی ها و موج ایجاد شده درشیرازه از بین برود و صاف شود. در هنگام تمام شدن خامه، انتهای خامه را با سوزن وارد شیرازههای پیچیده شدۀ قبلی وارد و باقیمانده را قیچی میکنند. سپس مانند شروع کار، پیچاندن شیرازه را به وسیلۀ خامۀ جدید ادامه میدهند. در پایان کار دوباره نخ تراز را میکشند و انتهای آن را گره میزنند. ِ گرۀ ِ ابتدا و انتهای نخ تراز باید چند گره روی هم باشد تا دارای ضخامت شود و از جای خود حرکت نکند.. باید توجه کرد که شیرازه در یک امتداد و در یک خط صاف پیچیده شود. اگر ابتدا دو رج از لبۀ فرش در نظر گرفته شده است همین اندازه تا انتها رعایت شود. خامه ای که با آن شیرازه پیچیده میشود بهتر است بدون تاب و پیچیدگی و گره باشد و به صورت صاف و موازی بر روی لبۀ فرش قرار بگیرد.
شیرازه پیچشی دورنگ : در این روش به وسیلۀ یک سوزن و دو خامه در دو رنگ متفاوت اما متناسب با فرش (دو خامۀ غیر هم رنگ) در کنار فرش دوخته میشود. دراین نوع شیرازه نیز تمامی مراحل مانند روش اول انجام میشود. تنها با این تفاوت که در دوخت از دو رنگ متفاوت خامه استفاده میشود. ابتدا با سوزن پیچی ِ دن یک رنگ شیرازه شروع میشود و به اندازۀ ضخامت نخ شیرازه یک فاصلۀ خالی برای رنگ دوم باقی میماند. پس از تمام شدن خامۀ اول مجدداً مانند قبل خامۀ رنگی دوم در فضاهای خالی باقیمانده پیچانده میشود و به ترتیب، خامه های اول و دوم تا پایان کار بر کناره ها پیچیده میشوند. در نهایت یک شیرازه دو رنگ به وجود می آید. در شیرازۀ پیچشی دو رنگ، خامۀ رنگی دوم که بر لبۀ فرش پیچیده می شود بر خامۀ رنگی اول غالب است. برای مثال چنانچه رنگ یکم سرمه ای و رنگ دوم لاکی باشد، شیرازه بیشتر به رنگ لاکی به چشم میآید. لذا باید رنگ اول از ابتدا تا انتهای فرش به ترتیب اولویت پیچیده شود، سپس رنگ دوم پیچیده شود.
شیرازه متخاصم یا جناقی: این شیرازه نیز مانند شیرازه های قبلی با سوزن و خامه بر کناره های قالی پیچیده میشود. اما شکل پیچش به گونه ای است که ضربدری دیده میشود. پس از کوتاه کردن پرزها و صاف کردن کنار قالی و قرار دادن آن رو به پشت، پیچیدن شیرازه را شروع میکنند. در این شیرازه سوزن از پشت فرش و از ردیف سوم چله و رج اول وارد قالی میشود. سپس آن را از روی قالی بیرون میکشند و آن را به فاصلۀ حدود 2سانتیمتر از نقطه شروع درون ردیف دوم چله های پشت قالی وارد میکنند و دوباره آن را از روی قالی بیرون میکشند. نخ تراز مانند شیرازه های قبلی در جای خود قرار میگیرد و سر باقیماندۀ خامه در شیرازه های پیچیده شده پنهان میشود. در پیچیدن ضربدر اول، هنگام برگشت، سوزن دوباره در جای اولیۀ خود فرو میرود. پس از آن یک رج، یک رج ضربدرها حرکت میکنند و به سمت بالا پیچیده میشوند. باید دقت کرد که فاصلۀ حدود 2سانتیمتر ضربدرها تا آخر حفظ شود تا شیرازه یکدست باقی بماند و به هم نریزد.
گاهی شیرازۀ جناقی را در دو رنگ نیز میپیچند. شیرازه های پیچشی در فرشهایی کاربرد دارد که لبۀ آنها به دلیل ساده باف بودن به نقشۀ اصلی فرش آسیب نزند. در غیر این صورت بهتر است از این نوع شیرازه استفاده نشود.
2ـ شیرازه های دوختنی پیچیدنی
همانگونه که از نام این نوع شیرازه پیداست، در اجرای آن از ترکیب دو روش دوختن و پیچیدن با هم استفاده میشود. روش کار در این نوع به دو مرحلۀ کلی دوختن تار به لبۀ قالی و پیچیدن شیرازه بر لبۀ آماده شدۀ قالی است. ابتدا لبۀ قالی را مانند شیرازه های قبلی با قیچی صاف میکنند. سپس پرزهای «یک ردیف» از روی کناره های قالی را کوتاه میکنند. همچنین پشت قالی به سمت سرویسکار قرار میگیرد. نخی کلفت تر از چلۀ اصلی قالی و با طولی کمی بلندتر از طول فرش انتخاب میکنند و بر لبۀ قالی قرار میدهند. با استفاده از سوزن شمارۀ 1و نخ نازک و مقاوم (پس از دو لا تاب کردن) آن را به لبۀ فرش میدوزند. امروزه از نخ دوک که نازک و مقاوم است و از آن برای چرخکاری استفاده میشود، بهره میگیرند. نخی که به موازات لبۀ قالی دوخته میشود لازم است همجنس چله های همان قالی باشد. بهتر است که ضخامت آن نیز کمی ضخیمتر باشد. استفاده از نخ محکم و نازک برای به هم نریختن نظم گره ها و جلوگیری از سفت شدن فرش در محل دوخت است. در این کار معمولاً از نخ دولا تاب استفاده میشود. روش کار به این صورت است که بعد از عبور دادن نخ از انتهای سوزن، ابتدا به وسیلۀ دست تاب هر یک از دو رشته را از یکدیگر باز میکنند. سپس با قرار دادن دو رشته در کنار هم و ایجاد تاب فرعی در جهت مخالف، دو رشته را باهم میتابانند و به یک رشته نخ تبدیل میکنند. این کار به استحکام نخ میافزاید.
مراحل دولا تاب کردن نخ در تصاویر زیر مشاهده میشود:
1ـ پس از نخ کردن سوزن با حدود 1متر نخ نازک دوک، آن را در جهت مخالف به صورت مورب در پشت فرش ثابت میکنند.
2ـ یک لای نخ را با دندان نگه میدارند.
3ـ لای دیگر نخ در جهت مخالف تاب نخ و به وسیلۀ حرکت هر دو دست باز میشود.
4ـ پس از باز شدن کامل تاب نخ، آن را با دندان نگه میدارند و تاب نخ دوم را با دست به همان صورت باز میکنند.
5ـ سپس با روی هم قرار دادن هر دو نخ با دست، آن را در همان جهت تاب میدهند تا تبدیل به نخ یک لا شود.
6ـ پس از خارج کردن سوزن از قالی، انتهای نخ را گره میزنند.
مرحلۀ اول: دوختن تار به لبۀ قالی
در ابتدای کار انتهای نخ دولاب شده، که در داخل سوزن متناسب با رجشمار قالی شده است، گره زده میشود. سپس برای محکم کردن این نخ در شروع کار، یک سانتیمتر بالاتر از لبۀ قالی و از فاصلۀ بین چله ها و درون پودها به شکل مورب وارد پشت قالی میشود. پس از عبور با فاصله ای حدود دو سانتیمتر از داخل قالی و ردیف اول بافت، سوزن خارج و نخ تا انتها کشیده میشود. هنگام وارد کردن سوزن و خارج کردن آن به دلیل تراکم بافت قالی باید از دمباریک استفاده شود. برای آنکه در هنگام برگشت سوزن و نخ به سمت لبۀ بیرونی قالی نخی مشاهده نشود، سوزن دوباره در همان جایی فرو میرود که از آن خارج شده است ولی این بار در سطحی کمی بالاتر از هنگام ورود و از زیر چلهها خارج میشود. با این کار نخ به لبۀ قالی وصل و محکم میشود. گاهی برای اتصال نخ در ابتدای کار در دو سانتیمتری لبۀ قالی، دوختی به شکل N انجام میدهند و سوزن را به سمت لبۀ قالی هدایت میکنند. نخ تاری را که حدود 20سانتیمتر بلندتر از طول قالی است برمیدارند و به موازات لبۀ آن قرار میدهند. طول ابتدای نخ به موازات و اندازۀ ریشه های قالی در نظر گرفته میشود. سوزن خارج شده از لبۀ قالی از روی نخ تار اضافه شده عبور میکند و از زیر آن دوباره به داخل قالی به گونه ای فرو میرود که در دو سانتیمتری از لبۀ قالی با فاصلۀ یک رج در میان نسبت به دوخت قبلی خارج شود. حرکت رفت مستقیم و برگشت اُریب تا پایان ادامه مییابد. بهتر است سوزن ها در یک خط خارج نشوند و به صورت پلکانی بالا و پایین خارج شوند (تمامی خروجی سوزن ها نباید از یک رج باشد. برای استحکام بخشی دوخت فاصلۀ خروج سوزن از داخل قالی نسبت به لبۀ آن باید بین یک تا دو سانتیمتر در نوسان باشد. در هنگام دوختن نخ به لبۀ قالی باید دقت شود که کشش آن خیلی زیاد یا خیلی شل نباشد تا نخ کاملا صاف و بدون کیس خوردگی در لبۀ فرش قرار گیرد. در هنگام دوختن تار به لبۀ قالی، چنانچه نخ دولا تاب شده پاره یا تمام شود، برای شروع دوباره مانند ابتدای کار نخ جدید باید در جای خود محکم و ثابت شود و سپس کار دوخت ادامه یابد. این کار تا آخر به همین شکل ادامه مییابد و در نهایت مانند شروع، با یک حرکت 7و 8دوخت لبه ای به پایان میرسد.
مرحلۀ دوم : پیچیدن خامۀ شیرازه به لبۀ آماده شده قالی
در این مرحله مشابه شیرازۀ پیچشی ساده عمل میشود. با این تفاوت که شیرازه این بار بر روی یک ردیف از بافت قالی به همراه تار اضافه شده به لبۀ فرش و نخ تراز پیچیده میشود. در این صورت میتوان هرکدام از انواع «ساده، دو رنگ، متخاصم و…» را بر روی آن انجام داد.
3ـ شیرازههای پیچیدنی دوختنی (قیطانی)
همانطورکه از نام این نوع شیرازه پیداست در دوختن آن از قیطان استفاده میشود. درگام نخست قیطان مناسب آماده سازی میشود. یک نخ کمتاب مانند پود ضخیم را به منزلۀ نخ مغزی شیرازه برمی گزینند و با توجه به ضخامت مورد نیاز و مناسب برای شیرازه، آن را به اندازۀ حدود 20سانتیمتر بلندتر از طول قالی، چندلا میکنند. سپس انتهای آن را گره میزنند و در یک نقطه ثابت میکنند. آنگاه خامۀ شیرازه را به صورت دولا از بالای گره به دور نخ مغزی میپیچانند. بهتر است نخ مغزی شیرازۀ قیطانی از جنس چله همان قالی باشد. درصورتیکه پرزهای قالی با نخ های ظریف (مرینوس، کرک، ابریشم) بافته شده اند، برای پیچیدن شیرازۀ قیطانی از نخ مرینوس بیش از دولا استفاده شود. ضخامت شیرازۀ پیچیده شده با مغزی درون آن باید دقیقاً برابر ضخامت لبۀ بریده شدۀ قالی باشد. یعنی هرچه ضخامت لبۀ بریدۀ قالی کمتر یا بیشتر باشد، این شیرازه نیز ضخامت همسان مییابد. خامه باید محکم به دور نخ پیچیده شود؛ به گونه ً ای که کاملا به دور مغزی بچسبد و فاصله ای میان پیچش ها به وجود نیاید تا در بین شیرازه سفیدک دیده نشود. همچنین هر پیچ خامه کنار پیچ بعدی قرار گیرد تا در سرتاسر آن ضخامت شیرازه یکسان باشد. نخهای خامه در هنگام پیچیدن باید به موازات یکدیگر قرار گیرند و به یکدیگر تاب نخورند. برای شروع پیچاندن خامه به دور قیطان، ابتدا نخ خامۀ رنگی به طول حدود 2متر انتخاب و دولا میشود. سپس گره سر مغزی قیطان در جایی (پیچ سردار، دستگیرۀ در، انگشت شست پا و)… ثابت و کشیده میشود. حدود دو سانت از دو سر آزاد نخ خامۀ دولا شده روی نخ مغزی قرار میدهند و همراه با کشش، پیچیدن شیرازه از روی همان نقطه شروع میشود. این کار باعث محکم شدن لبۀ شیرازه و جلوگیری از شکافته شدن آن میشود. در هنگام تمام شدن نخ شیرازه، نخ دیگری را به همان شکل و اندازه انتخاب میکنند و یک سر آن را از درون حلقۀ باقیمانده از نخ قبلی عبور میدهند. نخ دولا شدۀ جدید باید با انتهای کوتاه و بلند با تفاوت حدود 10سانتیمتر باشد تا پس از پیچیده شدن 10سانت، یک لای باقیمانده دوباره بر روی مغزی برگردد و حلقهای ایجاد کند. به همین شکل شیرازه پیچی ادامه مییابد. در انتهای شیرازۀ پیچیده شده نخ خامه گره زده میشود. به دلیل اینکه شیرازه به شکل پیچش نخ و بسیار محکم کشیده و بافته میشود، پس از پایان کار برای جلوگیری از باز و شل شدن تاب قیطان باید آن را به شکل گلوله درآورد. جهت پیچش خامه در شیرازۀ قیطانی از داخل به سمت خارج بدن است. در هنگام پیچیدن شیرازۀ قیطانی، پس از هر دور پیچش خامه به دور مغزی، با دو انگشت دست مخالف، پیچش قبلی محکم نگه داشته میشود. اهمیت شیرازه قیطانی در این است که برای قالیهایی که کناره های آسیبدیده دارند و لَور آنها از بین رفته است، به کار میرود تا کار نهایی طبیعی تر به نظر برسد. به همین دلیل پس از آماده کردن گلولۀ قیطان، قالی را به پشت پهن میکند و در هنگام صاف کردن کناره ها قیچی را با زاویه ای حرکت میدهند تا پرزها که در زیر قالی واقع شده اند، کوتاه نشوند. همچنین در این شیرازۀ پیچیدنی، دوختنی، پرزهای ردیفهای کناری مانند دیگر شیرازهها کوتاه نمیشوند. برای شروع دوخت قیطان به لبۀ کناری قالی، ابتدا گلولۀ قیطان را باز میکنند و قیطان را زیر قالی نگه میدارند تا تاب آن باز نشود. سپس با یک دست قیطان را به موازات لبۀ کناری قالی نگه میدارند و با دست دیگر مانند روش قبلی دوخت را با نخ شش لای سوزن کاری آغاز میکنند. اما ورود سوزن از سطح بالا، و درون مغزی انجام میشود و در هنگام بازگشت، به موازات پیچش های خامه (قیطان) و کمی پایینتر به درون قالی میرود. از اینجا به بعد کار به روش دوخت شیرازۀ قبلی انجام میشود. فاصلۀ دوختها به تناسب رج شمار قالی ممکن است به جای یک در میان، چند رج در میان باشد. در پایان کار، نخ اتصال وارد قالی میشود و با یک دوخت به شکل Nمحکم میگردد. قسمتهای ابتدا و انتهای مغزی شیرازه نیز در بین ریشه ها قرار میگیرد و دو گره زده میشود.
سرنخ زنی و سر صافی
آیا تاکنون اصطلاح سرنخزنی را شنیده اید؟ چه زمانی سرنخزنی انجام میشود؟ آیا میدانید سر صافی چگونه انجام میشود؟
ابزار و وسایل مورد نیاز: قیچی تخت، قلاب پشت، درفش
رخ یک قالی پس از پایان بافت از اهمیت بسیاری برخوردار است. آنچه رخ یک قالی را تشکیل میدهد رنگبندی، نقشه و کادر اطراف آن (ریشه ها و شیرازه ها) است. چگونگی اصلاح و تکمیل شیرازه ها را، که کادر طرفین قالی است آموزش دیدید. در این بخش به اصطلاح سرنخهای درون متن و رنگبندی قالی و نیز ناصافی ریشه ها، که دو طرف دیگر قالی را تشکیل میدهند، پرداخته میشود. به نقاط سفید یا رنگی (بیشتر سفیدرنگ) که از لابهلای پرزهای قالی نمایان میشود، «سرنخ» میگویند. سرنخ باعث مخدوش شدن نقشه و نازیبایی رخ قالی میگردد.
عوامل ایجاد سرنخ در قالی
عواملی که باعث بروز سرنخ در قالی میشود عبارت اند از:
ــ یک تکه نبودن پودها: در هنگام بافت و پس از تمام شدن پود کلفت و نازک یا پاره شدن آنها، برای اتصال پود قدیم به پود جدید، معمولاً مقداری از دو پود بر روی هم قرار میگیرند. اضافۀ این نخها نیز در لابه لای پرزها قرار میگیرند. این بیرون زدگی پودها ممکن است بعد از پرداخت، شست وشو، استفاده و از بین رفتن پرزها، از لابه لای پرزهای قالی بیشتر نمایان شوند.
ــ درست کوبیده نشدن پود نازک: در هنگام بافت، پود نازک گاهی شلتر از حد مطلوب داده شده و حلقه های پود از میان پرزها پیداست. پس از پرداخت فرش یا شست وشو، سر پودها به علّت بریده شدن، در سطح قالی به شکل نقطه های ریز رنگی مشاهده میشود.
ــ پارگی چله: در حین بافت امکان دارد به دلایلی چله ها پاره شوند. برای رفع این اشکال چله ای را به چله دیگر گره میزنند. ادامۀ این گره ها به صورت سر نخ در روی قالی نمایان میشود.
روشهای سرنخزنی
الف) سرنخزنی با قیچی؛
ب) سرنخزنی با درفش؛
پ) زدن سرنخ با نیش قلم.
الف)سرنخ زنی با قیچی
ابتدا قالی به شکلی که خواب آن به سمت سرویسکار باشد، بر روی زمین یا میز کار پهن میشود. سپس با کنار زدن پرزهای قالی در محل مشاهدۀ سرنخ با انگشت شست دست مخالف، سر نخها از ته با نوک قیچی و به شکلی که پرزها
کوتاه نشوند، قیچی میشوند. همۀ نقاطی که در آنها سرنخ دیده میشود با احتیاط و با قیچی از ته زده میشود. پس از جمع شدن سرنخ های کوتاه شده، آنها را جارو میکنند. سرنخزنی معمولاً از یک سمت قالی شروع و از بالا به پایین انجام میشود تا بخش های مختلف قالی را فرا گیرد و کنترل شود. باید مراقب بود تا پس از پایان کار، قیچی در جای مخصوص خود قرار گیرد و روی قالی رها نشود و در زمان کار همچنان در دست سرویسکار باشد.
ب) سرنخ زنی با درفش
سرویسکاران سرنخزنی با درفش را به دو روش از رو و از پشت قالی انجام میدهند.
سرنخزنی درفش از رو: ابتدا به وسیلۀ درفش سرپودها را از روی قالی و از میان چله ها، از دو طرف محل بیرون ِ زدگی سرنخ با فاصلهای حدود یک سانتیمتر، خارج میسازند. سپس اضافۀ سر پودها را با قیچی تخت (سر زن) از ته قیچی میکنند. در ادامه، توسط نوک قیچی پرزها را مرتب میکنند. سرنخ زنی درفشی از پشت:در این روش ابتدا قالی دیگری زیر قالی مورد نظر پهن میشود. سپس به وسیلۀ فشار با نوک ِ قلاب پشت بر روی سرنخ، آنها را از رو به پشت قالی انتقال میدهند. سپس قالی را برمیگردانند و به وسیلۀ درفش، مانند روش قبلی، سرنخها را با فاصله از هم بیرون میکشند و با قیچی سرنخها را از ته میبرند. بعد با درفش یا قیچی محل خالی شده را با جابه جا کردن پرزها و رجهای بافت پر میکنند. در این روش احتمال قیچی کردن پرزها وجود ندارد و اغلب از آن در فرشهای نفیس، که دارای پرزهای کوتاه اند، استفاده میشود.
پ) زدن سرنخ با نیش قلم
پوشاندن تمام نقاطی از قالی که در آنها سرنخ دیده میشود توسط رنگ و بازسازی رنگ آن محلها را «نیش قلمزنی» میگویند. این کار اغلب به وسیلۀ رنگ های جوهری و گاهی به وسیلۀ ماژیک انجام میشود. سرنخ های بیرون آمده از میان پرزها را به وسیلۀ قلم و متناسب با رنگ های همان قسمت رنگ میکنند. این روش برای قالی هایی که ساییدگی فراوانی دارند، کاربرد دارد. همچنین برای قالیهای خیلی درشت بافتی که اگر سرنخزنی با قیچی انجام شود جای آنها به شکل سوراخی نمایان میشود، نیز مورد استفاده قرار میگیرد. در ابتدا رنگهای متناسب با رنگهای قالی را در ظرفهای کوچکی (مانند پالت) با آب مخلوط میکنند و تیرگی یا روشنی آنها، بر روی سرنخهای قیچی شده یا نخهای مشابه آنها، آزمایش میشود. برای جلوگیری از ریختن رنگ، سر ریشه های موجود در کارگاه را به مثابه، لیقه داخل آنها میریزند. همزمان چند رنگ مورد نیاز یک قالی در ظرفهای کوچک آماده میشود. سپس نیش قلمزنی از رنگ تیره تر شروع میشود. قلم از جنس چوب یک تکه با نوک تراشیده و نازک است. نیش قلمزنی به صورت تکرنگ و ترکیبی از تیره به روشن زده میشود. مراحل نیش قلم زنی یعنی تمام رنگ مشکی در یک قالی از بالا به پایین زده میشود، سپس زدن رنگ قهوه ای یا سورمه ای آغاز میشود. در هنگام رنگ گذاری باید دقت شود نوک قلم دقیقاً همان نقطۀ سرنخ بخورد و به پرزها برخورد نکند. مقدار رنگی که به وسیلۀ نوک قلم برداشته میشود نباید آنقدر زیاد باشد که از آن بچکد یا به پشت قالی سرایت کند. یادآوری میشود ته سرنخ های کوتاه شده با قیچی در قالی هایی که درشت بافت و دارای پرزهای کوتاه اند با نیشقلم رنگ میشوند. رعایت میزان غلظت رنگ و دقت در رنگ گذاری و ساخت رنگ مشابه همان محل در این مرحله، از اهمیت بالایی برخوردار است. این روش صرفاً جهت پوشاندن عیب است و در کل روش مناسبی به شمار نمیرود. امروزه از ماژیک های ضد آب به جای رنگ های جوهری استفاده میشود.
سر صافی
کوتاه کردن هموار و یک ِ دست ریشه های دوسر قالی با طول متناسب را «سر صافی» مینامند. برای این کار ابتدا قالی را روی زمین صاف پهن میکنند، با تا کردن لبۀ قالی از پشت ریشه ها را به طرف روی قالی می آورند و سپس با برس ریشه ها را مرتب میکنند و با قیچی بر اساس اندازه های مشخص شده صاف و یکدست قیچی میکنند. سپس دوباره برس میکشند و ریشه ها را بررسی میکنند تا در صورت جاماندن یا نامرتبی ریشه ها دوباره آنها را با قیچی صاف و یکدست کنند. دوباره، با سرعت و یکباره (در صورت بزرگ بودن قالی این کار دونفره انجام میشود) لبۀ فرش برگردانده و پهن میشود. سپس با برس ریشه ها شانه و مرتب میشوند. برای قیچی کردن ریشه ها، سرویسکار بر روی قالی مینشیند و از سمت راست به ترتیب سر ریشه ها را با قیچی کوتاه میکند. ریشۀ فرشهای چلۀ ابریشمی در پایان کار سرویسکاری باید 10سانت باشد(همۀ فرشهای نو بافت، کهنه، مصرف داخلی و صادراتی.) طول ریشۀ فرشهای چلۀ پشمی و پنبه ای نو بافتی که مصرف داخلی دارند نیز باید حداکثر 10سانت و فرشهای صادراتی نو، حداکثر 7ـ 5سانت و فرشهای کهنه 5ـ 3سانتیمتر باشد. در هنگام سر صافی ریشه ها، نگه داشتن حداکثر طول ریشه ها بسیار اهمیت دارد. در فرشهایی که چله های آن پرتاب و مواج است باید قبل از قیچی زدن، ریشهها را نمدار و سپس آنها را کوتاه کرد. پس از اتمام سر صافی ریشه ها در قالی، لبه های اطراف قالی که پرزهای آن در پرداخت به وسیلۀ دستگاه، کامل موگیری نشدهاند؛ ضمن بررسی، در صورت نیاز با قیچی موگیری و پرداخت میشوند.
چرم دوزی
ابزار و وسایل
قیچی، مقوا، چرم مصنوعی، نخ مخصوص، سوزن چرم دوزی
دوختن نوار چرمی حدود 4تا 5سانتیمتری با نخ مخصوص به کناره های قالی را چرمدوزی میگویند. آخرین عملیاتی که سرویسکار فرش انجام میدهد، چرم دوزی است. با چرمدوزی کنارۀ قالیهایی که دچار لول شدگی هستند، صاف میشوند. علاوه بر آن از لبه های قالی محافظت میشود و آنها را مرتبتر نشان میدهد. همچنین در قالیهایی که دارکشی شده اند و جای میخها بر پشت لبه ها مانده است با چرم دوزی در این قسمتها پوشیده میشوند. سطح بافت چرم بر روی زمین مانند ترمز عمل میکند و به آن میچسبد. دوختن چرم در کنارۀ قالی ِ های ظریف، آنها را از حالت لختی و شلی بیش از حد خارج میسازد و شق و رق میکند. نوارهای چرم مصنوعی در بازار به شکل رولهای باریک به عرض 4الی 5سانتیمتری و به رنگ های قهوه ای و مشکی عرضه میشود. در مواردی که لول شدگی فرشها بسیار زیاد باشد برای صاف کردن لبه ها، علاوه بر دوختن چرم، زیر آن مقوا قرار داده میشود. قالی را به شکلی که پشت آن به سمت سرویسکار باشد، پهن میکنند. سپس چرم را به موازات شیرازه، به گونه ای که از لبۀ قالی بیرون نزند قرار میدهند.(از شیرازه بیرون نزند و عقبتر از شیرازه نیز قرار نگیرد.) پس از نخ کردن سوزن به شکلی که نخ در هنگام دوخت چرم یک لا باشد، سر بلند آن را گره میزنند. سوزن را عمود و با فاصلۀ نیم سانتیمتر از لبه و سر چرم وارد فرش و از روی فرش و لابه لای پرزها خارج میکنند. سپس با فاصلۀ کمی از محل خروج آن، سوزن را دوباره وارد و از پشت فرش در نزدیکی محل ورود سوزن خارج میکنند. چرم دوزی معمولاً به سه روش زیگزاگ، شترگلو (به شکل )Nو لوزی انجام میشود. روش دوخت زیگزاک (متداول ترین روش دوخت که به صورت هفت و هشتی است) را شروع میکنند و تا انتهای لبۀ فرش ادامه میدهند. از دوخت لوزی شکل چرم برای فرشهایی که لول شدگی در آنها بسیار زیاد است، بیشتر استفاده میشود. زیرا این دوخت در کناره ها استحکام بیشتری ایجاد میکند. گاهی در چهار لبۀ کناری قالی از دوخت لوزی استفاده میشود و بقیۀ چرم دوزی را به روش دیگری میدوزند. این کار برای زیبایی و جلوگیری از لولشدگی لبه های چهار طرف انجام میشود. در صورت تمام شدن نخ چرم دوزی در حین کار نخ جدید را به ادامۀ نخ قبلی گره میزنند و کار را ادامه میدهند باید دقت کرد که ته گره در وسط کار نیفتد و در معرض دید نباشد. در صورت تمام شدن چرم نیز با لب به لب قرار دادن چرم جدید به چرم قبلی، دوخت را مانند شروع کار انجام میدهند. انتهای کار نیز باید مانند ابتدا دوخته شود.
