نمایشگاه هنر ایران: دارکشی فرش
یکی از عواملی که زیراندازها را نازیبا و معیوب نشان میدهد، کجی و نابرابری نقاط مختلف طول و عرض آنهاست. که به دلایل مختلفی، چه در هنگام بافت و پس از پایان بافت و چه در هنگام استفاده و گذر زمان ایجاد میشوند. به اقداماتی که برای برطرف کردن این ایرادات انجام میشود « ُ سرراست کنی (دارکشی)» میگویند. امروزه به جای واژۀ دارکشی که در بازار رایج است از عبارت « ُ سرراست کنی» استفاده میشود.
کجی : عبارت است از نامساوی بودن نقاط مختلف عرضی و طولی یا گونیا نبودن کناره های بافته شده(فرش.) «کجی» در فرش « َسره» نامیده میشود.
دلایل ایجاد کجی در فرش
1ـ استفاده از دار نامناسب؛
2ـ نادرست بودن نحوۀ پوددهی و کوبیدن پودها؛
3ـ چله کشی نامناسب؛
4ـ پایین کشی و جداسازی نادرست فرش از روی دار؛
5ـ نایکنواختی خامۀ استفاده شده در بافت فرش (ضخامت، جنس)؛
6ـ ناصاف بودن جایی که فرش بر روی آن پهن شده است؛
7ـ کج شدن فرش پس از شست وشو (به دلیل متفاوت بودن مواد مصرف شدۀ در آن.)
انواع کجی در فرش
1- سرۀ قدی : هم اندازه نبودن نقاط مختلف طول فرش را َسرۀ قدی میگویند. مانند آنکه طول یک طرف قالیچه ای 2متر و طول طرف دیگر آن 2متر و 7سانتیمتر باشد.
2ـ سٔره عرضی: به یکسان نبودن پهنای فرش در قسمتهای مختلف عرض فرش َسرۀ عرضی میگویند. گاهی ابتدا و انتهای یک فرش پهنای یکسانی دارد. اما در میانۀ آن اندازۀ پهنا کم یا زیاد میشود و گاهی نیز این تفاوت در همان ابتدا و انتها مشاهده میشود.
سرراست ُکنی(دارکشی فرش)
برطرف کردن کجی فرش به روشها و با کمک دستگاه های مختلف را «سرراست کنی (دارکشی») میگویند. سرراست ُکنی (دارکشی،) که متداول ترین روش رفع عیب کجی است، به دو روش سنتی و جدید بر روی فرش انجام میشود.
ابزار و وسایل مورد نیاز
چنگک فرش کشی، چکش، میخ، کیله
افشانۀ آب، اتو بخار، نخ، تراز متر
دستگاه فکیـ پرسی، تخته دستگاه لولایی درفش
آچار آلن پیچ گشتی، میخکش
روش سنتی
الف) سرراست کنی (دارکشی) میخی (ثابت)
پس از پهن کردن فرش در کف کارگاه بر روی تخته، طول و عرض آن با متر اندازه گیری میشود و سپس متناسب با آن و به کمک نخ تراز و میخ، کادری به همان شکل و اندازه در کف کارگاه میسازند تا فرش را در داخل آن پهن کنند. به عبارت دیگر، با نخ کادر و قاب گونیا شده ای دور فرش میکشند.
روش صحیح متر کردن فرش:
1ـ اندازه گیری طول سمت راست فرش؛
2ـ اندازه گیری طول میانی فرش؛
3ـ اندازه گیری طول سمت چپ فرش؛
4ـ اندازه گیری قطرهای فرش؛
5ـ اندازه گیری عرض بالایی فرش؛
6ـ اندازه گیری عرض پایینی فرش؛
7ـ اندازه گیری عرض میانۀ فرش.
کادر گونیا شده با استفاده از نخ تراز و میخ باعث میشود تا در آن کجی فرش پهن شده مشخص شود. پس از انجام دادن این کار تمامی نقص های فرش (تورفتگی ـ بیرونزدگی ـ کجی و ناصافی) قابل تشخیص خواهد بود. گونیا کردن فرش، با توجه به ابعاد استاندارد فرش انجام میشود. برای مثال اگر فرشی در ابعاد 1در 1/5متر باشد که دچار کجی و فاقد اندازه های استاندارد است به یک کادر مستطیل شکل به ابعاد 1در 1/5متر نیاز دارد. اگر فرش دچار ایراد تورفتگی باشد آن قسمت با روش سرراست کنی (دارکشی) تا حدی قابل اصلاح است. پس از قرار دادن فرش در کادر گونیا شده، یک طرف آن در کف کارگاه (کف کارگاه سرراست کنی) از جنس چوب است که با روکش نازکی از جنس گونی یا پارچه، با میخ ثابت نگه داشته میشود، میخها باید فاصلۀ کمی نسبت به یکدیگر داشته باشند و در یک ردیف کوبیده شوند. کشش سمت دیگر فرش به کمک دو یا چند نفرانجام میشود. یک نفر فرش را به کمک چنگک یا با ضربات پای خود (بدون کفش) تحت کشش قرار میدهد و نفر دیگر میخها را بر فرش میکوبد. میخ زدن باید تدریجی و با کشش یکسان باشد. در صورتی که کجی فرش زیاد باشد، علاوه بر لبه، میتوان در متن فرش نیز میخ کوبید. میخها باید به صورت مایل به فرش زده شود و تا حدود یک سانت به انتهای میخ مانده باید به سمت لبه های فرش خوابانده شود. این عمل باعث کشش بیشتر فرش میگردد. فرشها پس از میخکوبی بر کف کارگاه، بسته به شدت کجی و مقاومت آنها، به مدت 24ساعت یا بیشتر در
همین حالت باقی میمانند. در فرشهایی که دارای کجی زیادند یا مقاومت پایینی دارند، کشش به تناوب و در چند مرحله انجام میشود. در هنگام کوبیدن میخ باید مراقب انگشتان دست بود. در هنگام کار با چنگک باید مراقب بود تا فرش پاره نشود. از میخ های سالم، متناسب با رجشمار و آبکاری شده استفاده شود. برای دارکشی چند مرحله ای از اتوبخار نیز استفاده میشود. پس از آنکه فرش های سره دار به وسیلۀ کشش، به ابعاد گونیای مورد نظر رسیدند، لازم است با موادی شکل جدید آنها ثابت شود. برای این کار از مواد تثبیت کننده ای مانند کتیرا استفاده میشود. محلول کتیرای خیس خورده در آب گرم و صاف شده را به نسبت 1به ( 10یعنی 10لیتر آب) با آب حل میکنند. محلول کتیرا(مادۀ رزینی و چسبناک) را با آب پاش ظریف یا پمپ(دستگاه افشانه) به پشت فرش میپاشند. این محلول پس از خشک ِ شدن به ثابت ماندن فرش دارکشی شده کمک میکند. در هنگام پاشیدن محلول فاصلۀ دهانه پمپ از فرش حدود 30سانتی متر است و باید تمام نقاط فرش به کمک پمپ و به شکل یکنواخت افشانده شود. فرش را به مدت یک تا چند روز، با توجه به میزان کجی، در چارچوب نگه میدارند. امروزه در بازار، علاوه بر این مواد سنتی، مواد تثبیت کنندۀ جدیدی نیزکه کارایی و نتیجۀ بهتری دارد عرضه میشود. این ماده، علاوه بر ماندگاری بیشتر، از خشکی و شکنندگی فرش نیز جلوگیری میکند. امروزه از نرم کننده های پارچه و لباس به نسبت 1به ( 10آب ده برابر مادۀ نرمکننده) برای تثبیت فرشها استفاده میشود.
ب) سرراست کنی (دارکشی) میخی لولایی (متحرک)
روشی که استفاده از آن برای فرشهای آسیب دیده و کهنۀ تعمیر شده مناسب نیست. این روش نیز مشابه روش میخی است، با این تفاوت که فرش بر روی تختۀ لولایی متحرکی نصب میشود که پس از کوبیدن فرش با میخ بر آن و باز شدن تدریجی و آرام آرام تخته ها از هم(مانند در،) فرش به آرامی تحت کشش قرار میگیرد و پس از گذشت مدت زمان مشخصی کجی ها اصلاح میشود.
ـ سرراست کنی (دارکشی) لولایی به افراد با تجربه و متخصص نیاز دارد.
ـ در این کارگاه ها بهتر است فرشها طوری پهن شوند که از فضای کارگاه استفادۀ حداکثری شود.
ـ استفادۀ بیش از حد از مواد تثبیت کننده سنتی خشکی و شکنندگی فرش را در پی دارد.
ـ زمانی که برای سرراست کنی (دارکشی) فرش تعیین میشود بسیار مهم و تأثیرگذار است.
آخرین مرحله پس از تثبیت فرش در دارکشی، جداسازی آن از کف کارگاه است. برای این کار ابتدا با میخکش کادر گونیا شده را باز میکنند و سپس میخ های کوبیده شده را به ترتیب از یک طرف میکشند. میخ های خارج شده و کج را در ظرفی نگهداری میکنند. از آنجایی که میخها مدتی طولانی بر بدنۀ فرش فرو رفته اند، جای میخها پس از خارج کردن آنها باقی میماند. با جابه جا کردن رج ها جا و اثر میخ را به کمک درفش از پشت فرش از بین میبرند. سپس کوبیدگی پرزهای روی قالی را با کمک کیله و مقدار بسیار کمی آب، برطرف میکنند. گاهی نیز این کار را با کمک اتو در پشت و روی قالی انجام میدهند.
معایب سرراست کنی (دارکشی) سنتی
چنانچه در هنگام سرراست کنی(دارکشی) از میخ نامناسب استفاده شود به فرش آسیب میرسد. استفاده از میخ زنگزده باعث رنگ گرفتگی فرش میشود، به ویژه در فرشهای روشن این مسئله بیشتر نمایان میشود. امکان پاره شدن فرشهایی که پوسیدگی دارند یا تعمیر شده اند و تحمل کشش را ندارند، در این روش بسیار زیاد است. همچنین به کارگیری میخ کلفت تر از میزان مقاومت فرش باعث پاره شدن تاروپود فرش میشود.
ـ فرش در سرراست کنی(دارکشی) میخی و پِرسی، پس از شسته شدن، دوباره تا حدودی به حالت قبل باز میگردد.
ـ فرشهایی که سرراست کنی(دارکشی) شده اند بهتر است برای جابه جایی و نگهداری آنها، لول شوند و از تاکردن آنها خودداری شود.
دارکشی جدید
(دارکشی) پِرسی (فکی)
دارکشی پرسی برخلاف سرراست کنی (دارکشی) سنتی، که در آن از میخ و تخته استفاده میشود، از سیستم پرس جهت نگهداری لبه های فرش و همچنین سیستم دنده و زنجیر جهت کشش تدریجی فرش بهره گرفته است.
ویژگیهای دستگاه سرراست ُکنی (دارکشی) پِرسی فرش دستباف
1ـ محدودیت نداشتن در رفع کجی انواع فرش؛
2ـ سرعت عمل؛
3ـ حمل آسان؛
4ـ مونتاژ سریع.
دستگاه یاد شده در پنج اندازۀ متفاوت و در داخل کشور تولید میگردد. این دستگاه به صورت دو ظرفیتی است، یعنی همزمان میتوان دو تخته فرش را توسط آن سرراست کنی (دارکشی) نمود. این دستگاه در ابعاد یک ظرفیتی نیز تولید شده است. این دستگاه ها پایه دارند و دارکش آنها به صورت ایستاده کار میکند. البته برای فرشهای بزرگ پارچه ( 50متر به بالا) شاسی دستگاه بر روی زمین قابل نصب است. در این دستگاه کشش به صورت تدریجی انجام میشود و امکان آسیب دیدگی فرش به نسبت دارکشی سنتی بسیار کمتر است و فرشهای کهنه و آسیب دیده را با اطمینان بیشتری میتوان سرراست (دارکشی) نمود. به دلیل استفاده از وسایل حرارتی، فرش بهسرعت خشک میشود و زمان دارکشی از 24ساعت (دارکشی سنتی) به 3تا 4ساعت تقلیل مییابد و میزان رفع کجی در آن نسبت به نوع سنتی (به علت کشش تدریجی و اِعمال نیروی مکانیکی و امکان ایجاد ارتعاش بر روی فرش) بیشتر میشود. همچنین فرش سرراست (دارکشی) شده از ثَبات بیشتری برخوردار است. در این نوع سرراست کنی (دارکشی) به دلیل استفاده از پِرس به جای کوبیدن میخ، علاوه بر سهولت کار از آسیب دیدگی لبه های فرش جلوگیری میگردد. ضمناً دستگاه سرراست کنی (دارکشی) پِ ِرسی، در مقایسه با نوع سنتی، استهلاک کمتر و طول عمر بیشتری خواهد داشت.
اجزای مهم دستگاه سرراست ُکنی
(دارکشی) پرسی
1ـ قوطی فک دار ثابت
2ـ قوطی فک دار متحرک
3ـ پایه
4ـ دستۀ فرمان
5ـ محور
6ـ قوطی اتصال
7ـ پیچ بلند ()30
8ـ بازو (گوشواره)
9ـ فک
10ـ مهره 30
11ـ قوطی یو Uدار
دستگاه به طور کلّی از دو فک ثابت و متحرک، که به صورت موازی مقابل هم قرار گرفته اند، ساخته شده است. هر طرف از لبه های فرش بر روی یکی از این دو قوطی فک محکم میشود، لبه های فرش بین قوطی فکدار و تسمۀ فلزی قرار میگیرند و با بستن پیچ بر روی فکها در جای خود محکم میشوند. قوطی فکدار ثابت به وسیلۀ بازوهای مخصوص روی محور متصل میگردد. مکانی که این قوطی بر روی محور متصل میگردد، به تناسب ابعاد فرش مشخص میشود. این قوطی فکدار در طول مدت سرراست کنی (دارکشی) کاملا ثابت خواهد بود. قوطی فک متحرک بر روی مهره هایی که پیچهای بلند از داخل آنها عبور میکند بسته میشود و با توجه به چرخش پیچها در طول دارکشی حرکت به سمت جلو و عقب امکانپذیر است. این پیچها به وسیلۀ دنده و زنجیر با هم در ارتباط اند و با چرخاندن فرمان توسط دارکش، همزمان به حرکت درمی آیند و فک متحرک را جابه جا میکنند و عمل کشش انجام میگیرد.
ابزار مورد نیاز سرراست کنی(دارکشی) پِرسی
آچار آلن 10 پیچ گشتی 2سو متر
قلاب سربندی طناب سربندی کیله نرم
کاردک درفش افشانۀ آب
روش سرراست کنی (دارکشی) پِ ِرسی
ابتدا فرش از طول، عرض و قطر اندازه گیری میشود. چنانچه فرش از طول کجی داشته باشد باید آن را به صورت قدی (از طول) سرراست کنی (دارکشی) نمود.
الف)سرراست کنی(دارکشی)قدی
برای بستن فرش از طول، ابتدا آن را به صورتی که پشت فرش رو به سمت بالا و طول آن در جهت عمود بر فک های ثابت و متحرک قرار گیرد بر روی قوطی های نگه دارنده(یودار) پهن میگردد. لبه های فرش، که دارای ریشه است، بین قوطی فکدار و تسمه به گونه ای قرار میگیرند که ریشه زیر فرش باشند. سپس کنارۀ فرش با لبۀ بیرونی تسمه تنظیم میگردد. برای تنظیم فرش معمولاً از پیچ گشتی دو سو استفاده میشود. پس از تنظیم یک طرف فرش، طرف مقابل نیز بر روی فک ثابت طوری تنظیم میگردد که دقیقاً دو سر فرش روبه روی هم قرار گیرند (اگر یک طرف فرش از فک پنجم تنظیم شود طرف مقابل نیز باید از فک پنجم تنظیم گردد.) پس از تنظیم، پیچ های روی فک کاملا در جای خود محکم میشوند. فک ثابت نیز با توجه به طول فرش در محل مناسب قرار میگیرد و به وسیله بازوها و پیچ ثابت میشود. پس از آن دارکش با چرخاندن فرمان در جهت راست موجب حرکت فک متحرک میگردد. با توجه به موازی بودن دو فک ثابت و متحرک، قسمت هایی از فرش که طول کمتری دارد تحت کشش قرار میگیرد. سپس بخش تحت کشش از پشت توسط افشانۀ آب مرطوب میشود. آنگاه رطوبت با حرارتی که معمولاً توسط کباب پز از زیر دستگاه داده میشود، تبخیر و قسمت ِ های تحت کشش شل میگردد. با چند مرحله کشش و تکرار عملیات فوق، طول فرش یکنواخت میشود و پس از خشک شدن کامل فرش، با چرخاندن فرمان دستگاه در جهت چپ، فرش از دستگاه باز میشود.
ب) دارکشی از عرض
پس از دارکشی از قد لازم است عرض فرش نیز سرراست (دارکشی) شود. به همین منظور فرش باید به گونه ای روی دستگاه پهن شود که پشت فرش رو به بالا و طول فرش در جهت موازی با فکهای ثابت و متحرک قرار گیرد سپس لب ِ های کناری فرش بین قوطی فک و تسمۀ فلزی قرار میگیرند و تنظیم میشوند. روش کار مانند سرراست کنی (دارکشی) از طول است، با این تفاوت که قسمت بالا و پایین فرش باید توسط قلاب و طناب سربندی مهار شود. لبه های بالا و پایین فرش توسط قلاب های مخصوص و با استفاده از طناب سربندی به یک قوطی که به صورت عمود بر فکهای ثابت و متحرک قرار گرفته اند، بسته میشوند تا طول فرش در هنگام سرراست کنی(دارکشی) جمع نشود و ثابت بماند. 20عرض فرش نیز همانند قد در چند مرحله با اسپری آب ابتدا مرطوب و سپس کشیده میشود تا کجی آن مرتفع گردد. در مرحلۀ آخر محلول تثبیت کننده (محلول آهار و یا نرم کننده) اسپری میشود. پس از خشک شدن کامل فرش آن را از دستگاه پرسی باز میکنند.
روش برطرف کردن جای قلاب و پِرس
جای قلاب ها با استفاده از درفش برطرف می ِ گردد. پرس پشت فرش نیز توسط اسپری آب اصلاح میشود. ولی پرس روی فرش در بافته های پشمی با استفاده از اسپری آب و در قالی های ابریشمی با استفاده از کاردک و کیله برطرف میگردد.
