نمایشگاه هنر ایران: پرداخت نهایی فرش (موگیری)
پس از اتمام عملیات خاک گیری و شور، بر اثر استفاده از ابزارهایی مانند کج بیل و شلاق و،.. تاب خامه های فرش از هم باز میشود و سطح رویی فرش نیز ناصاف و نایکنواخت میگردد. سر پرزها حالت پنبه ای پیدا میکند و باعث ناخوانایی نقشه و به هم ریختگی نقشه در ظاهر فرش میگردد. به همین دلیل فرش به پرداخت نهایی نیاز دارد.
ابزار و وسایل مورد نیاز
دستگاه پرداخت، چکش، قیچی، لباس کار، قشو، اتو، گیره، میز پرداخت، کیله
برای شروع، ابتدا باید دستگاه پرداخت را آماده کرد. تیغه ای که در این مرحله در دستگاه نصب می شود، کاملا با مرحلۀ قبل متفاوت و نوع تیغۀ آن دارای قطر کم و پرۀ بیشتر است. این تیغه با توجه به تراکم و جنس فرش انتخاب میشود. پس از آماده سازی دستگاه، ابتدا روی میز پرداخت باید کنترل شود تا سطح آن کاملا صاف و یکدست باشد. با بررسی پشت فرش اطمینان حاصل شود که دچار کیس خوردگی، لول شدگی و تابُر نیست و هیچ برجستگی در آن مشاهده نمیشود، زیرا هنگام پرداخت قسمتهایی که برجسته تر است، بیشتر موگیری میشود و سبب میشود که آن ناحیه دچار تورفتگی شود. در صورت مشاهدۀ لول شدگی در فرش، که ممکن است به دلایل متعددی از جمله آب رفتگی مصالح اولیه(پود و چله) در هنگام شور و یا … پیش آمده باشد، میتوان با چکش، اتو و نمدار کردن فرش تا حدی این ایراد را برطرف کرد. فرش را پس از پهن کردن به روی میز به وسیلۀ گیرۀ فلزی، به میز متصل میکنند (جهت خواب اصلی فرش پشت به پرداخت کننده باشد.) گیره ها را در سمت عرض و پایین فرش به ریشه ها و سربندی آن وصل میکنند و سمت دیگر فرش (عرض بالایی) کاملا آزاد است. یکی از موارد مهم در این مرحله اهمیت جهت خواب اصلی و فرعی در قالی است. باید خواب اصلی پشت به پرداخت کننده باشد. سپس خواب فرعی آن را باید با کشیدن و لمس کردن دست بر روی فرش پیدا کرده تا مسیر حرکت دستگاه پرداخت، تعیین شود. تشخیص خواب فرعی در قالی به این صورت است که ابتدا دست، بر روی قالی و در جهت خواب اصلی کشیده میشود. سپس دست را یکبار به سمت راست و یکبار به سمت چپ خواب قالی میکشند. آن سمتی که پرزها در زیر دست راحتتر و بدون گیرکردن حرکت کرد، خواب فرعی قالی است. هنگام پهن شدن قالی، روی آن را باید بررسی کرد تا شیء فلزی یا مواد سخت و سفت در قالی نباشد. همچنین اگر قالی دچار پارگی یا پوسیدگی باشد، باید با دقت و حساسیت بیشتری پرداخت گردد تا قالی دچار آسیب بیشتری نشود.
تشخیص عیوب قالی از طریق مشاهده و لمس
انواع تشخیص عیوب قالی و چگونگی کنترل آنها در پرداخت اولیه به طور کامل شرح داده شده است. در این مرحله نیز همانند آنچه در پودمان یک آمده، عمل میشود. ماکوی پرداخت اصلیترین جزء دستگاه پرداخت است. پرداخت کننده با قرار دادن تیغه های مناسب با نوع قالی و کشیدن ماکو بر روی سطح آن اقدام به موگیری قالی میکند. برای موگیری قالی، بعد از تنظیم کردن ماکو و پهن کردن آن، دستگاه پرداخت را روشن میکنند و دستۀ ماکو را در دست میگیرند و با دست دیگر کنار ماکو را نگه میدارند. ماکو بر روی سطح قالی و در جهت خواب اصلی پرزهای آن کشیده میشود. در هنگام حرکت ماکو با وارسی مرتب سطح قالی از میزان مناسب پرداخت اطمینان حاصل میکنند و پس از اینکه بخشی از قالی به میزان دلخواه موگیری شد، بخش دیگری پرداخت میشود. در هنگام استفاده از ماکوی پرداخت، مراقب باشید دستها در جای خود قرار گیرند.
اره کشی
آیا تا به حال به واژۀ اره کشی در پرداخت قالی برخورد کرده اید؟ آیا میدانید اره کشی چیست؟ چه تفاوتی با اره کشی معمولی دارد؟ گاهی بعد از عملیات پرداخت، هنوز خطهای نقشۀ قالی، صاف و مرتب نشده و یا نقوش مشخص نیست. این نامشخصی خطوط نقشه را به اصطلاح «درهم رفتگی یا عدم وضوح» مینامند، زیرا قالی جلوۀ اصلی خود را ندارد. برای از بین بردن این اشکال، قالی را در اصطلاح بازار کار «اره کشی» میکنند. اره در واقع نوعی تیغ لول به شمار میرود که تیغه های آن مانند اره دندانه دار است. این تیغه در داخل ماکو بسته میشود و در هنگام چرخش بر روی قالی، پرزهای به هم چسبیده و درهم ریخته را از هم باز میکند . با این کار پرزها دوباره از ارتفاع یکدست و یکنواخت خارج میشوند. سپس روی قالی دوباره به صورت سطحی پرداخت میشود تا سطح پرزهای نامرتب، صاف و یکنواخت شود. به این ترتیب خطوط نقوش قالی واضح میشود و زیبایی خود را بیشتر نشان میدهد. برای اره کشی، میتوان از اره دستی نیز استفاده کرد. رای اره کشی باید اره در داخل ماکو بسته شود. آنگاه با روشن کردن دستگاه، ماکو را به شیوه ای که پیشتر گفته شد در دست نگه میدارند و یکبار بر روی قالی کشیده میشود.
قشو کشی
در پرداخت نهایی، برای ایجاد جلوۀ بهتر در قالی، سطح آن را قشو میکشند تا پرزهای اضافه خارج شود و گل های قالی نمود بیشتری پیدا کند. قشو، ابزار سادۀ فلزی است که از یک تیغۀ محدب فلزی و یک دستۀ چوبی تشکیل میشود. دو نوع از این ابزار در بازار وجود دارد. قشو دندانه دار و قشوی بی دندانه که از آنها برای قالی های ظریف و پرزهای بسیار کوتاه استفاده میشود. این وسیله برای بازکردن درهم رفتگی های پرزهای قالی، بلند کردن پرزهای خوابیده و کوبیده شده به کار گرفته میشود. پس از اره کشی، قشوکشی بر روی قالی انجام میشود تا چنانچه هنوز پرزهایی نامرتب باقی مانده اند و خطوط نقوش قالی کاملا صاف و واضح نیست با این کار مرتب شود. روش کار اینگونه است که قشو را یک بار در جهت موافق خواب قالی و بار دیگر در جهت مخالف خواب آن میکشند. این دوبار قشوکشی برای این است که در مرحلۀ اول پرزها را مرتب کنند و در مرحلۀ دوم پرزها بلند شوند.
در صورت به همریختگی نقشه و تورفتگی پرزهای قالی باید از قشو دندانه دار استفاده کرد. برای قالی های ظریف باید با احتیاط و در جهت خواب آنها اقدام کرد. نباید به قالی فشار زیاد وارد شود زیرا به از بین رفتن گره های قالی، به ویژه در قالیهای گره نامتقارن، منجر میشود. هنگام قشو کشیدن، قالی به گونه ای که جهت خواب آن رو به پرداختکار باشد، روی میز پرداخت پهن میشود. لبۀ قشو را از سمت دارای تحدب و بر خلاف جهت خواب قالی، بر روی آن میکشند تا با بلند شدن پرزهای اضافه آنها را برای مرحلۀ موگیری آماده کنند. در هنگام نصب قالی بر روی میز توسط گیره های فلزی، مراقب انگشتان دست خود باشید تا لای گیره قرار نگیرند. هنگام قشوزنی در فرش نیز باید کاملا نکات ایمنی را رعایت کرد تا از آسیب زدن به دست خود و قالی جلوگیری شود. قشوکشی و اره کشی دو عملیات مکمل یکدیگرند. این دو، هر بار قبل و بعد از پرداخت نهایی، انجام میگیرند تا نقشه و طرح فرش وضوح کامل پیدا کند. قشوکشی و اره کشی در جهت های مخالف یکدیگر انجام میشوند.
موگیری
آخرین مرحله در پرداخت نهایی «موگیری» است. موگیری به معنی برداشتن یک لایۀ بسیار نازک از سطح قالی است. در واقع در این مرحله فقط پرزهای اضافه که با قشو کشیدن به سطح فرش آمده اند، برداشته میشوند. موگیری نیز مانند دیگر مراحل پرداخت با ماکو انجام میشود. برای موگیری، تیغ تیز با قطر کمتر بر روی ماکو بسته میشود. سپس مانند گذشته، دستۀ ماکو را در دست میگیرند و با حداقل فشار دست و با دقت زیاد پرزهای بلند شده توسط قشو را موگیری میکنند. ارتفاع تیغه در دستگاه در این مرحله حدود نیم سانت است (چون در این مرحله برخلاف پرداخت اولیه میزان پرز کمتری موگیری میشود.) دستگاه را مانند قبل روشن میکنند و ماکو را بر روی قالی در جهت خواب قرار میدهند، آن گاه حرکت دادن بر روی فرش را آغاز میکنند. با توجه به نوع قالی و سلیقۀ مشتری این موگیری انجام میشود و با تکرار این کار میزان بیشتری از پرز کوتاه میشود. در مرحلۀ پرداخت نهایی، فشار وارده بر دستگاه باید کم، ولی یکنواخت باشد. هنگام پرداخت نهایی، برخلاف پرداخت اولیه، مسیر حرکت دستگاه بر روی قالی باید کمی مایل باشد. به گونه ای که اگر خواب فرعی قالی به سمت چپ باشد، از سمت راست و به صورت مایل شروع به حرکت دادن دستگاه میکنند. اگر خواب فرعی قالی به سمت راست باشد از طرف مخالف یعنی چپ قالی این حرکت را انجام میدهند.
نکات و اصول موگیری در پرداخت نهایی
بر اساس نوع قالی و نایکنواختی روی آن مرحلۀ قشوزنی و پرداخت نهایی ممکن است در چندین مرتبه به تناسب نیاز انجام شود. در هر بار پرداخت نهایی یک بار قشو کشیده میشود تا پرزهای اضافی و نایکنواخت مشخص و موگیری انجام شود. در موگیری قالی هایی که دچار پارگی شده اند باید دقت شود که دستگاه پرداخت بر روی قسمت های پاره شده کشیده نشود و فقط تا نزدیکی آن قسمتها را موگیری میکنند. باید توجه کرد که در برخی مواقع در قالیهای «نو بافت» یک قالی چند بار شسته و چند بار پرداخت میشود تا به نرمی، لطافت و ظرافت مورد نظر برسد. در قالیهای قدیمی و کهنه، در صورت ناصاف و نایکنواخت بودن سطح آنها (پرزها)، قسمتهایی را که پرز بیشتری دارند، بیشتر موگیری میکند و هم سطح پرزهایی که ارتفاع کمتری دارند، میکنند. اما اگر قالی مورد نظر ساییده شده باشد و پرز آن خیلی کوتاه باشد، پرز بلند قالی را هم سطح آنها نمیکنند بلکه با یک شیب مایل پرزها را کوتاه میکنند.
