نمایشگاه هنر ایران: پرورش گیاهان آپارتمانی و گل آرایی
اهمیت و تأثیرگیاهان
ارتباط و علاقۀ انسان به گیاهان از روزگاران بسیار دور سرچشمه میگیرد. در طول تاریخ، استفاده از گیاهان، مسیر تکاملی بسیار وسیع و گستردهای داشته است و انسانها با استفاده از روشهای گوناگون سعی کرده اند گیاهان را پرورش دهند و از آنها برای تغذیه و حفظ بقای خویش استفاده کنند. گیاهان علاوه بر تأثیر بر محیط زیست، بر اقتصاد و سلامت جسم و روان آدمی تأثیر مطلوب دارند. گیاهان با جذب پرتوهای مضر خورشیدی و گرد و غبار هوا، موجب کاهش آلودگی صوتی، متعادل کردن آب و هوا، تولید اکسیژن و مطبوع کردن هوا میشوند و به سلامت جسمی و روحی انسانها کمک میکنند. انسانها به مرور زمان گیاهان را شناسایی و تربیت کرده اند و بهره های اقتصادی و بهداشتی فراوانی از آنها برده اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و توسعۀ علوم مختلف در کشور، در حوزۀ کشاورزی نیز شاهد پیشرفت های چشمگیری بودیم. دانشمندان کشور ما با بهره گیری از توان علمی خویش و به کارگیری آن، توانستند با توسعۀ علم ژنتیک در بخش کشاورزی و ایجاد تغییراتی در ژنوم گیاهان، اقدام به تولید بذرهایی از گیاهان گوناگون نمایند که نسبت به گذشته از نظر زیبایی و الوان بودن، تحمل شرایط نامساعد محیطی، راندمان (بازدهی) تولید در واحد سطح و غیره بسیار متمایز بوده و کشور عزیزمان ایران را بیش از پیش نسبت به کشورهای دیگر بینیاز ساخته و خودکفا نموده است. به عنوان مثال میتوان به توسعۀ کشتهای گلخانه ای و آبکشت (هیدروپونیک) در کشور و همچنین خودکفایی کشور نسبت به واردات گندم در دهه های اخیر اشاره نمود.
مفهوم گیاهان آپارتمانی
گیاهان آپارتمانی: گیاهانی هستند که در شرایط گلخانه و درونخانه قابل پرورش و نگهداری هستند. این گیاهان نمیتوانند تغییرات شرایط محیطی را تحمل کنند و باید در داخل آپارتمان و دور از هوای آزاد از آنها
مراقبت و نگهداری کرد. گیاهان آپارتمانی علاوه بر مراقبت ِ های عمومی گیاهان باغچه ای، نیاز به مراقبتهای ویژه ای دارند تا به خوبی ادامه حیات دهند.
گیاهان باغچه ای: گیاهانی هستند که میتوانند تغییرات سخت شرایط محیطی را به خوبی تحمل کنند و شما میتوانید آنها را با اِعمال مراقبتهای عمومی گیاهان، بدون آنکه به مراقبت ویژه ای نیاز داشته باشند، در هوای آزاد و خارج از آپارتمان نگهداری کنید. گیاهان باغچه ای یک تا چندساله هستند.
عوامل مؤثر در زندگی گیاهان آپارتمانی و باغچه ای
نور، رطوبت (آب) و دما (حرارت،) از عوامل بسیار مهم و ضروری برای رشد و نمو گیاهان محسوب میشوند کم یا زیاد بودن این عوامل، به شدت به گیاهان آسیب میرساند و ادامۀ رشد آنها را متوقف میسازد.
نور: نور یکی از عوامل مؤثر بر رشد و نمو گیاهان است و در تولید مواد غذایی مورد نیاز گیاهان سهم مهمی دارد. مواد غذایی برای رشد و نمو گیاهان سبز در برگها با جذب کربن دی اکسید هوا در مجاورت نور تولید میشود و از طریق لوله های مخصوصی که آوند نام دارند به سایر قسمتهای گیاه منتقل میشود. علاوه بر تولید مواد غذایی در برگها، گاز اکسیژن نیز تولید و از برگها به هوای اطراف وارد میشود. به همین سبب، اگر کسی در بین روز در محیطی پرگیاه، حضور یابد، اکسیژن تولیدشده توسط گیاهان باعث شادابی جسم و روح او میشود. به عمل تولید مواد غذایی در برگها که با جذب کربن دی اکسید در مجاورت نور انجام میگیرد، فتوسنتز یا کربن گیری مینامند. به طورکلی نورمستقیم آفتاب برای اکثر گیاهان آپارتمانی مضر است در عین حال همۀ آنها به یک اندازه به نور نیاز ندارند.
رطوبت: رطوبت یکی از مهمترین عوامل رشد و ادامۀ زندگی گیاهان است. مواد غذایی (مواد معدنی) خاک در آب حل میشود و پس از جذب، به کمک ریشه های گیاهان به برگها انتقال مییابد و در حضور نور، با عمل فتوسنتز در ترکیب موادغذایی وارد میشود. کمبود آب در محیط ریشه به تشنگی گیاهان و افزایش تبخیر از سطح برگها منجر میگردد؛ در نتیجه گیاه پژمرده، برگها زرد و در نهایت خشک میشوند و میریزند. محیط ریشه نیز برای گیاه زیان آور است. نرسیدن اکسیژن به گیاه، در نهایت باعث خفگی ریشه ها و پوسیدگی گیاه میشود. در اکثر گیاهان فاصلۀ دو آبیاری باید مناسب در نظرگرفته شود، زیرا اگر خاک گلدان دائماً پر از آب باشد، ریشه ها سریعاً بر اثر خفگی پوسیده میشوند و از بین میروند. گیاهان آپارتمانی را میتوان از نظر نیاز به رطوبت هوا، به سه دسته تقسیم نمود:
ِ الف) گیاهان طالب رطوبت نسبی زیاد: این گیاهان در رطوبت نسبی 7۵تا 9۵درصد به خوبی رشد میکنند؛ مانند آگلونما، بنفشه آفریقایی و انواع سرخسها.
ب) گیاهان طالب رطوبت نسبی متوسط: این گیاهان به رطوبت نسبی بین ۵0تا 7۵درصد نیاز دارند؛ مانند برگ بیدی، سانسوریا و نخل زینتی.
ج) گیاهان طالب رطوبت نسبی کم: این گیاهان به رطوبت نسبی بین ٢۵تا ۵0درصد نیاز دارند؛ مانند آلوئه ورا و کاکتوسها
حرارت (دما:) هر موجود زنده ای بین دو حد دمایی حداکثر و حداقل قادر به ادامۀ زندگی است. گیاهان آپارتمانی نیز در این محدودۀ دمایی می توانند زنده بمانند، ولی با توجه به متفاوت بودن گیاهان آپارتمانی، محدودۀ دمایی نیز برای هر کدام از این گیاهان تغییر میکند. میتوان گفت هر گیاهی دارای دمای حداکثر و حداقل مخصوص به خود است. بنابراین، گیاهان آپارتمانی را براساس نیاز به عوامل محیطی میتوان در سه گروه تقسیم کرد:
1تقسیم بندی گیاهان آپارتمانی از نظر نیاز نوری: گیاهان آپارتمانی به سه گروه آفتاب دوست، سایه روشن و سایه دوست تقسیم میشوند.
نکات مهم در نگهداری از گیاهان آپارتمانی از نظر نیاز نوری
اگر گیاهان سایه دوست را در برابر نور زیاد قرار دهید، دچار آفتاب سوختگی (کمبود کلروفیل و زردی برگها) میشوند. گیاهان سایه دوست را درآپارتمان در مکانهایی دور از نور مستقیم خورشید و یا دور از پنجره های جنوبی قرار دهید؛ مثل گوشۀهال و سالن. برای هر گیاه، حدی از عدم مقاومت در برابر نور مستقیم خورشید وجود دارد که آن حد نقطۀ مرگ گیاه است. پس هنگامی که گیاه به دلیل کمی یا زیادی نور نتواند در آن محیط ادامه زندگی دهد، نقطۀ مرگ گیاه تلقی میشود که برای گیاهان مختلف متفاوت است.
2- تقسیمبندی گیاهان آپارتمانی از نظر نیاز آبی: گیاهان آپارتمانی از این جهت به سه گروه گیاهان طالب آب زیاد، طالب آب متوسط و طالب آب کم تقسیم میشوند.
نکات مهم در نگهداری از گیاهان آپارتمانی از نظر نیاز آبی
گیاهان باغچه ای تابع شرایط آب و هوایی محیط اند. اگر هوا گرم باشد گیاهان سریعتر تشنه میشوند و به آبیاری نیاز خواهند داشت. بر عکس با خنک بودن محیط، نیاز گیاهان به آبیاری کمتر خواهد شد. علت تشنگی سریع گیاهان، تبخیر آب از سطح برگها در گرمای زیاد محیط است. مقدار آبی که به گیاهان آپارتمانی میدهید باید به اندازهای باشد که خاک گلدان را کاملا خیس کند. وجود چند سوراخ در ته گلدان ها برای خارج کردن آب اضافی گلدان لازم است (زهکش) وگرنه زهکشی صورت نمیگیرد؛ در نتیجه آب اضافی در ته آنها میماند و باعث خفگی ریشه ها و پوسیدگی آنها میشود. برای جلوگیری از پخش شدن آب اضافی خارج شده از گلدانها، زیر آنها بشقاب یا زیرگلدانی های مخصوصی بگذارید تا آب خروجی در آنها جمع شود. پس از پر شدن بشقابها آب جمع شده را دور بریزید. پوسیدگی ریشه ها، ضعیف شدن گیاهان، پژمردگی و ریزش برگها و شورۀ سفیدرنگ در اطراف و سطح گلدانهای سفالی از نشانه های وجود املاح زیان آوری مثل نمک و کلر در آب آبیاری است. یکی از علل وجود شورۀ سفیدرنگ این است که در شهرها برای ضدعفونی آب شهری (لوله کشی) از کلر استفاده میکنند. بنابراین، استفاده از آب لوله کشی برای گیاهان آپارتمانی بسیار مضر است. برای جلوگیری از اثر زیان آور کلر بهتر است ظرف آبیاری را از آب پرکنید و به مدت ٢۴ـ1٢ساعت در جایی بگذارید تا کلر موجود در آن خارج شود. پس از این مدت میتوانید از آن آب برای آبیاری گلدانها استفاده کنید.
3- گیاهان آپارتمانی از این نظر به سه گروه نیاز به دمای خنک، نیاز به دمای معتدل و نیاز به هوای گرم تقسیم میشوند.
نکات مهم در نگهداری از گیاهان آپارتمانی از نظر نیازحرارتی
اگر در گیاهان آپارتمانی علایمی نظیر رنگ قهوه ای و زرد شدن و ریزش برگ، پوسیدگی یقه 1و نیز کوتاه شدن فاصله بین گره ها ظاهر شد، آنها را از علایم نامناسب بودن دما بداند. با توجه به نیازهای مختلف حرارتی گیاهان آپارتمانی و متفاوت بودن آنها، برای آنکه در منزل یا در آپارتمان از گیاهان متنوع و سالم بهره مند شوید، بهتر است در داخل ساختمان از کمک بگیرید. برای این کار میتوانید در اتاق و پذیرایی و دیگر محل هایی که به گیاهان آپارتمانی نیاز دارند، دماسنج را نصب کنید و به کمک آن، گیاهان سازگار با درجۀ حرارت نشان داده شده را بگذارید. در این صورت خواهید توانست از گیاهان متنوع و سالم در آپارتمان و در منزل استفاده کنید. نکتۀ مهم دیگر این است که از افزایش درجۀ حرارت محل نگهداری گیاهان آپارتمانی یا گذاشتن آنها در نزدیکی منابع حرارتی مثل شوفاژ و یا بخاری جلوگیری شود. چون در محیط گرم تبخیر رطوبت از سطح برگها افزایش می یابد. در این صورت گیاهان آپارتمانی سریعاً ِ آب بافته ای خود را از دست میدهند و دچار پژمردگی خواهند شد. اگر افزایش درجۀ حرارت ادامه یابد، این گیاهان خشک میشوند و از بین خواهند رفت. پس برای جلوگیری از اینگونه صدمات احتمالی به گیاهان آپارتمانی، بهتر است درجۀ حرارت محیط را کنترل کنید. مثلا در فصل تابستان و در مواقع گرم شدن محیط اطراف گیاهان، میتوان با عمل آب افشانی درجۀ حرارت محیط را کاهش داد. اگر برای این منظور از آب جوشیدۀ سرد استفاده شود، مناسبتر است؛ زیرا املاح آن کمتر است.
تهیۀ خاک برگ مناسب برای گیاه و تعویض گلدان
خاک مخلوطی از مواد معدنی، مواد آلی، گازها، مایعات و موجودات ریزخاک زی است که در کنار هم حیات را امکانپذیر ساخته اند. خاک دائماً ّ در معرض تغییر و تحول قرار دارد و پس از آب، مهمترین عامل موفقیت درکاشت گیاهان آپارتمانی و باغچه ای است؛ زیرا کاشت گیاهان در باغچه یا گلدان، در بستر خاک انجام میگیرد و لذا خاک مورد استفاده از لحاظ مواد تشکیل دهنده، باید با نیازهای گیاهان کاشته شده مطابقت داشته باشد.
اصول تشخیص و تهیۀ خاک مناسب گیاه
1- توجه به ویژگیهای خاک متناسب با ساختمان گیاه
بررسی وضعیت فیزیکی خاک: به طور کلی خاک هم دارای خواص فیزیکی و هم شیمیایی است. خاصیت طبیعی (فیزیکی) آن، نفوذپذیری هوا و قابلیت جذب آب است. خاصیت شیمیایی خاک مربوط به موادی است که خاک از آنها ساخته شده و گیاهان کاشته شده از آن تغذیه میکنند اهمیت خواص طبیعی (فیزیکی،) بیشتر از خواص شیمیایی است. بنابراین در قدم اول باید دقت کرد خاکی که برای گلکاری تهیه میشود، با ریشۀ گیاهان و ساختمان آنها مطابقت داشته باشد در این صورت ریشه ها به خوبی در محیط خود رشد کرده و توسعه مییابند و به آسانی به فعالیت میپردازند و مواد غذایی را جذب میکنند. اگر وضعیت طبیعی خاک متناسب با ساختمان گیاه نباشد (یعنی سفت باشد و ریشه ها نتوانند به راحتی در آن نفوذ و رشد ک ِ نند) حتی وجود مواد غذایی مناسب نیز در رشد گیاه تأثیر نخواهد داشت.
بررسی وضعیت شیمیایی خاک: به طور معمول اجزای خاک به دو دسته تقسیم میشوند: الف) اجزای آلی ب) اجزای معدنی. اجزای آلی مانند کوکوپیت ،1خاک برگ، کمپوست ،٢ورمی کمپوست ،3کود دامی،
، ورمی، پسماند کارخانۀ چای، خاک چمن، زغال و اجزای معدنی مانند ماسه، شن، خاک لوم، پرلایت۴ کولیت، لیکا، پومیس و زئولیت. پس از آنکه مطمئن شدید خاصیت طبیعی و فیزیکی خاک با طبیعت گل و گیاهی که میخواهید در آن بکارید، مطابق است، به وضعیت شیمیایی آن خاک و مواد موجود در آن بپردازید؛ یعنی وضعیت مواد غذایی خاک را در نظر بگیرید و در صورت نیاز، برای تقویت آن از کود شیمیایی استفاده کنید.
ضدعفونی کردن خاک: معمولاً خاک گلدان دارای باکتری ها و قارچهای مختلفی است که بعضی از آنها برای گیاهان زیان آورند و موجب بیماری و سپس مرگ گیاه میشوند. دراین صورت، ضرورت دارد که خاک گلدان را ضدعفونی کنید. سادهترین روش ضدعفونی کردن خاک در منزل آن است که مخلوط خاک را در ظرفی بریزید، سپس درپوش آن را بگذارید و حرارت دهید تا حرارت خاک به 7۵تا ٨0درجۀ سانتیگراد برسد. حرارت دادن را تا سی دقیقه ادامه دهید و پس از سردشدن، استفاده کنید. در خاکهای باغچه که گیاهان باغچه ای در آن کاشته میشود، عمل ضدعفونی کردن امکانپذیر نیست.
2- ترکیبات و مشخصات مخلوط خاک گلدان
خاک گلدان باید سبک، متخلخل و قابل نفوذ باشد تا بر اثر نفوذ هوا در آن، اکسیژن کافی در دسترسِ ریشه قرار گیرد و از راه سوراخ های گلدان (زهکش) خارج شود برای تهیۀ مخلوط خاک گلدان، میتوانید ترکیب های زیر را تهیه کنید و به کار برید.
خاک باغچه: خاکی است که به اندازۀ کافی قوی است، مدتها به آن کود داده اند، در آن کشت و کار انجام گرفته و برای رشد گیاهان آپارتمانی از مواد غذایی برخوردار است.
خاک برگ: از تجزیۀ برگهای گیاهان مختلف به دست می آید. برای تهیۀ آن در فصل پاییز برگهای ریخته شده را جمعآوری کنید و درگودالی به عمق ۵0سانتیمتر بریزید و با آبپاش روی برگها را آب بپاشید و روی آن را با نایلون بپوشانید تا عمل پوسیدن انجام گیرد. بعد از یک سال پوشش را بردارید و مخلوط برگهای پوسیده را الک کنید تا شاخه ها و برگهای پوسیده جدا شوند. در این صورت خاک نرم و قهوه ای رنگی به نام خاک برگ خواهید داشت.
ماسه (شن:) ماسه، سنگریزه هایی است که عوامل طبیعی مثل بارندگی، سرما و گرما آنها را خرد کرده است. ماسه در آب حل نمیشود و به تنهایی محیط سالمی است که مانع از ایجاد قارچ یا علفهای هرز میگردد. در تهیۀ خاک گلدان، ماسه وظیفۀ مهمی دارد و با خاک باغچه ای که تقریباً سنگین است، میتوان مخلوط خاکی مناسب با قابلیت نفوذپذیری بهتر به دست آورد.
تورب (پیت:) تودۀ متراکم قهو های تا سیاهرنگ بقایای گیاهان آبزی باتلاقها و مردابهاست که به حالت نیمه پوسیده و نیمه تجزیه شده درآمده و به مرور زمان لایه لایه بر روی هم قرار گرفته است. تورب معمولاً در زمینهای بسیار مرطوب و مردابهایی که در طی سالیان طولانی خشک شده اند و در مناطق معتدل و سردسیر جهان به وجود می آید. تورب را میتوان مرحلۀ نخست تشکیل زغال سنگ دانست.
تهیۀ خاک برگ گیاه و میزان مناسب با گلدان
در ِ خصوص سلامت گیاه هیچ چیز به اندازۀ خاکی که گیاه در آن رشد میکند، اهمیت ندارد. خاک با ترکیبهای مختلف دارای انواع فراوانی است. بعضی از خاکها شنی، بعضی رسی، بعضی دیگر حاصلخیز و برخی هم ضعیف و غیرحاصلخیز هستند؛ به طوری که باید توسط کودها تقویت شود مقدار نسبی ذرات خاک را اصطلاحاً بافت خاک میگویند که حاکی از ریزی و درشتی خاک است. خاکها از این نظر به سه گروه تقسیم میشوند:
1- خاک های رسی (سنگین:) دارای مقدار زیادی رس است و ریشه های گیاهان کاشته شده در آنها به علت سختی خاک نمیتوانند رشد و گسترش یابند. از طرفی آب نمیتواند از این خاکها عبور کند؛ در نتیجه، ضمن تجمع در محیط ریشه ها، باعث پوسیدگی آنها میشود.
2- خاک های شنی (سبک:) دارای مقدار زیادی ماسه است؛ در نتیجه گیاهان کاشته شده بر اثر کمبود آب از بین میروند.
3- خاک های لومی: نسبت مناسبی از خاکهای رسی و شنی در مخلوط خاک، خاکهای لومی (متوسط) را تشکیل میدهد که برای رشد گیاهان باغچه ای مناسب است.
اصول آماده سازی خاک باغچه
1- خاک باغچه برای گلکاری باید حاصلخیز و بدون بذر علف های هرز باشد. چنین خاکی دارای بافتی مناسب و متوسط با عمق 30تا ۵0سانتیمتر است. اگر خاک سنگین (رسی) باشد میتوانید آن را با اضافه کردن ماسه یا شن ریز یا کودهای دامی و یا خاک برگ پوسیده اصلاح کنید.
2- خاک را تا عمق 30سانتیمتر با بیل شخم بزنید تا با این کار کودهای دامی پوسیده و ماسه کاملا با خاک مخلوط شوند. عمل شخم زدن باید در مواقعی انجام گیرد که رطوبت خاک در حد مناسب باشد؛ یعنی خاک نه خیلی خشک باشد و نه خیلی مرطوب.
3- بعد از شخم زدن (با استفاده از شنکش،) کلوخ ها را خرد و بقایای گیاهی و سنگها را جمع آوری کنید تا برای ک ِ اشت بذر و نشای گلها خاک نرم با سطح صاف به دست آید.
4- در صورتی که خاک باغچه سنگریزۀ زیادی داشته باشد یا خیلی غیرقابل استفاده باشد، میتوانید خاک را تا عمق ٢۵سانتیمتری از باغچه خارج کنید و جای آن را با خاک مناسب و حاصلخیز پر کنید.
اصول تهیۀ خاک مناسب برای گلدان
خاک گلدان باید از نظر بافت در حد متوسط و از نظر مواد غذایی مناسب باشد. خاکی که در گلکاری برای گیاهان گلدانی آماده میشود، از نظر خواص طبیعی و شیمیایی با خاک باغچه متفاوت است. اگر خاک خیلی سبک (شنی) باشد، مواد غذایی ِ آن بر اثر آبیاری پیدرپی سریعاً شسته میشود و گیاه به کمبود مواد غذایی دچار میگردد. همچنین، اگر خاک گلدان سنگین (رسی) باشد، به علت خارج نشدن آب اضافی، مقدار زیادی از آن در خاک گلدان باقی میماند و ریشۀ گیاه به خوبی رشد نمیکند؛ در نتیجه رشد و نمو گیاه متوقف میشود. خاک گلدان را باید با مخلوط کردن ماسه، خاک معمولی (خاک باغچه،)کودهای دامی پوسیده و خاک برگ تهیه کرد. از تورب نیز میتوان در تهیۀ مخلوط خاک استفاده کرد. تورب ضمن جذب آب، متورم میشود و حجمش افزایش پیدا میکند. از تورب برای بهتر کردن وضع ساختمان طبیعی و نفوذپذیری آب و هوا و همچنین حفظ رطوبت در مخلوط خاک گلدان استفاده میکنند. برای استفاده از تورب میتوان آن را به قطعات ریز خرد کرد و در مخلوط خاک استفاده کرد. اگر تورب به قطعات کوچک و ریزتر تقسیم نشود، در مخلوط خاک، آب را جذب میکند و به ریشه های گیاه صدمه میزند. مخلوط خاک از نظر تخلخل (نفوذپذیری) باید دارای ساختمانی باشد که آب بتواند به راحتی در شود. تخلخل (نفوذپذیری) خاک در وضعیتی باشد که آب اضافی را خارج آن نفوذ کرده و از آن خارج کند تا به ریشۀ گیاه صدمه نزند و باعث خفگی آن نشود.
تعویض گلدان
یکی از متداولترین و معمولترین کارهایی که برای گلهای آپارتمانی انجام میگیرد، تعویض گلدان است از آنجایی که گیاه پیوسته در حال رشد و بزرگ شدن است،گلدان آن باید از لحظۀ کاشت گیاه تا چندین سالی که رشد میکند، بارها تعویض شود. برای تعویض گلدان فصل خاصی در نظر گرفته نشده، ولی بهار و در بعضی موارد تابستان مناسبترین فصلها برای تعویض گلدان است، چون در این زمان گیاه قدرت ترمیم و رشد بهتری دارد.
اصول تعویض گلدان (زمان تعویض و انتخاب گلدان)
1- تشخیص زمان تعویض گلدان: چندین عامل در زمان تعویض گلدان کوچک به گلدان بزرگتر دخالت داردکه عبارتاند از:
-ساقه و برگ خیلی کند رشد می کنند حتی اگر گیاه در بهار و تابستان به خوبی تغذیه شود.
-خاک زود به زود خشک می شود و نیاز به آبیاری زیادتری است.
-نوک ریشه از انتهای گلدان بیرون می زند.
ریشه به سبب محدود بودن خاک، مواد غذایی گیاه نیاز به آبیاری و کوددهی پی درپی خواهد داشت: کم خاک را سریعاً مصرف میکند و رشد گیاه در مراحل بعدی ضعیف میشود. از اینرو گیاه به آبیاری و کوددهی پیدرپی نیاز خواهد داشت. پس در این مرحله گلدان باید تعویض شود.
ممکن است قسمت هوایی گیاه به اندازهای بزرگ شود که وزن آن با گلدان به راحتی واژگون می شود: وزن ریشه و گلدان متناسب نباشد؛ در نتیجه گلدان به راحتی واژگون میشود.
اگر گیاهی دارای حجم خاک بر اثر فشرده شدن، متراکم و سفت شده نباشد: یا نوع آن مناسب مناسبی از خاک باشد، اما به دلایل فیزیکی (بافت،) کیفیت خاک نامطلوب باشد، در این صورت باید خاک را تعویض کرد.
گلدان کوچک تر از حجم ریشۀ گیاه است و ریشه ها بر اثر تراکم، از سطح خاک بیرون می آید: گاهی مواقع در صورت بُروز این مشکل ریشه چنان نیرویی به ته گلدان وارد میکند که باعث شکستگی آن میشود، در اینصورت باید به تعویض گلدان اقدام کرد.
2- اصول انتخاب گلدان مناسب: در زمان انتخاب و خرید گلدان باید به شکل، اندازه، جنس و چگونگی زهکشی کف آن توجه شود.
الف) شکل و ظاهر
در انتخاب گلدان باید به نکات مربوط به زیبایی و در عین حال مناسب بودن آن برای راحتی انجام کار مراقبت از گل توجه کرد: برخی از گلدانها از نظر شکل و ظاهر زیباترند و بعضی دیگر از لحاظ کیفیت نگهداری گل ارزش بیشتری دارند. انواع گلدان ّ های سنتی عبارتاند از: سفالی، پلاستیکی، سیمانی، شیشه ای، سرامیکی، سبدهای سیمی، جعبه ها، بشکه ها، ظروف فلزی و لعابی و… . ضرورتی ندارد که خود را به انواع گلدان ّ های سنتی محدود کنیم. هرکس با ابتکار خود میتواند از ظروف خاص ارزانقیمت، گلدانی بسازد. ممکن است از یک جعبۀ چوبی، ظرف بلااستفاده، حتی وان حمام به عنوان گلدان استفاده کرد. در موقع انتخاب شکل گلدان باید دید آیا گلدان در معرض دید قرار خواهد گرفت یا در داخل جعبۀ پشت پنجره، دور از دید مستقیم مستقر خواهد شد؟ در صورتیکه مستقیماً در معرض دید قرار خواهد گرفت، باید رنگ آن با رنگ گیاهان انتخابی هماهنگ باشد.
ب) اندازه و ابعاد
ابعاد و اندازۀ گلدان باید در حدی باشد که گنجایش مقدار خاک لازم برای رشد بوته تا زمان تعویض آن را داشته باشد. گلدان جدید باید از گلدان قبلی بزرگتر باشد، قطر دهانۀ گلدان باید پهنتر از قطر قاعدۀ آن باشد. معمولاً ارتفاع گلدان را برابر قطر دهانۀ آن در نظر میگیرند (هرچند این مقدار در انواع مختلف گیاهان ممکن است متفاوت باشد،) یعنی مقدار بزرگی گلدان جدید را باید حدود ٢/۵تا ۵سانتیمتر عریضتر و عمیقتر از گلدان قدیمی در نظر بگیرید. چون اگر خیلی بزرگتر از اندازه انتخاب شود، گیاه زمان زیادی لازم دارد تا ریشه های خود را به همه جای گلدان برساند، در نتیجه کود و آب در قسمتهای دور از دسترس ریشهها بدون مصرف خواهد ماند.
ج) جنس گلدان
جنس گلدان نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. برای کاشت گیاهان آپارتمانی از گلدانهای سفالی و اغلب پلاستیکی استفاده میکنند. گلدانهای سفالی خیلی جذاب به نظر میرسند و سنگینی آنها این حسن را دارد که در صورت بلند بودن گلدان، در اثر باد یا هرگونه ضربه ای زود نیفتند. بهعلت وجود منافذی در گلدانهای سفالی، جدارۀ آنها آب موجود در خاک گلدان را به خود جذب میکنند؛ لذا این گونه گلدانها آب بیشتری مصرف میکنند برای گلدانهایی که گاهی لازم است جابه جا شوند، گلدان پلاستیکی ِ یا فایبرگلاس سبک، از گلدانهای سفالی یا چوبی مناسبتر است. آنها زود خشک نمیشوند و معمولاً ارزانترند. سبدهای چوبی از نظر وزن و داشتن منافذ، حد وسط بین سفال و پلاستیک قرار دارند. به سبب عایق بودن، برخلاف گلدانهای فلزی، گرمای زیاد هوا را کمتر به داخل خاک گلدان هدایت میکنند؛ اما در هر حال تأثیر رطوبت در پوسیدن چوب ایراد مهمی است که به این نوع از گلدانها وارد است.
د) منافذ زهکشی در گلدان
عامل مهم دیگر در انتخاب گلدان، منافذ زهکش آنهاست. بهتر است قبل از شکل ظاهری گلدان، زهکشی آن را در نظر گرفت به طور کلی گیاهان در هر ظرفی که خاک را نگهداشته و زهکش خوبی داشته باشند، میتوانند رشد کنند. برخی مردم، در ته گلدان خردههای سفال شکسته یا سنگریزه میریزند. این عمل در زهکشی گلدان کمی مؤثر است؛ اما در هر صورت ته گلدان باید سوراخهایی برای خروج آب اضافی داشته باشد. در صورتی که در گلدان خریداری شده سوراخهای خروج آب برای زهکشی وجود نداشته باشد، باید قبل از تعویض گلدان، خود به این کار اقدام کنیم؛ در غیر این صورت ممکن است آب زیادی در ته گلدان جمع شده و باعث پوسیدن ریشه ها و مرگ بوته درون آن شود. میتوانید با استفاده از میخ فلزی بزرگ و تیز به آرامی و با دقت، بدون صدمهزدن به گلدان، در ته آنها سوراخی برای خروج آب اضافی ایجاد کنید. ته هر گلدان معمولی باید حدود 6عدد سوراخ، هر یک به قطر 1٢میلیمتر باشد. بهتر است گلدان سفالی جدید را قبل از کاشت در ظرفی بزرگ پر از آب به مدت 0/۵تا 1ساعت نگه داشت تا منافذ دیواره های گلدان از آب پر شود. بعد از آن میتوان به تعویض گلدان اقدام کرد. اگر از گلدانهای کهنه و قدیمی استفاده میکنید، ممکن است اطراف گلدانها پر از رسوب مواد خارج شده از خاک اطراف ریشۀ گیاه قبلی باشد؛ لذا برای پاک کردن آنها لازم است گلدان را به مدت ٢۴ساعت در آب نگه دارید تا خیس شود. بعد از آن میتوانید تمام لایه ها و رسوب را با استفاده از بُرسهای فلزی جدا کنید و با آب تمیز گلدان را شست وشو دهید. بعد از پاک کردن گلدانها، ریشه میتواند هوای موردنیاز را از جدار گلدان جذب کند و آب اضافی اطراف ریشه هم به آسانی از گلدان خارج میشود.
نکته
1- زغال چوب که روی ماسه در کف گلدان ریخته میشود، دارای منافذی بوده و خاصیت جذب کنندگی شدید دارد و بعضی از مواد مضر در آب (مثل کلر و سایر مواد سمی ترشح شده از ریشه) را جذب میکند و مانع جمع شدن آنها در محیط ریشه میشود و از مسموم شدن ریشه و در نهایت پوسیدگی آن جلوگیری میکند.
2- به هنگام اضافه کردن خاک به گلدان در موقع کاشت، چندین بار گلدان را تکان دهید و به آرامی کف آن را به زمین بکوبید تا هوای منافذ خاک خارج شود و خاک به ریشه ها بچسبد. در این حالت سطح خاک
کمی پایین میرود که میتوانید آن را مجدداً با خاک پُر کرده و سطح خاک را با دست صاف کنید.
3- پس از اتمام کشت گیاه، برای جلوگیری از سرریز شدن آب از لبه گلدان، بهتر است سطح خاک یک تا دو سانتیمتر از لبۀ گلدان پایینتر باشد تا فضایی برای تجمع آب و در نتیجه نفوذ بهتر به داخل خاک به وجود آید.
رعایت نکات لازم در زمان تعویض گلدان
از آخرین بار تعویض حداقل 6ماه تا یک سال سپری شده باشد. ریشه ها از ته گلدان بیرون زده باشد. فقط از یک اندازه بالاتر استفاده شود (اگر اندازۀ گلدان 9است به اندازۀ 11برویم.) زمانی که گیاه بیمار است، تعویض نشود. رطوبت گلدان تعویضی در حد ظرفیت زراعی (بالاترین حد رطوبت قابل نگهداری در خاک) باشد. گلدان جدید با زهکشی مناسب از زیر و با ترکیب خاکی مناسب پر شود و در صورت نیاز ریشه ها هرس شود. گلدانهای جدید مدتی در محل سایه و مراقبت ویژه قرار گیرد و سپس به محل اصلی برده شود.
گلدان یا باغ شیشه ای( تراریوم)
در اولین نگاه، تراریوم شباهت زیادی به آکواریوم دارد ولی به جای خودنمایی ماهیهای رنگارنگ در آن، گیاهان و گلها چشمنوازی میکنند. تراریوم مجموعه ای از گیاهان سازگار است که در یک محیط بسته یا نیمه بستۀ شفاف در کنار هم رشد میکنند تراریومها محل نگهداری گیاهان رطوبت پذیر هستند. برای حفظ رطوبت دائمی، گیاهان را در فضای بسته شیشه ای قرار میدهند تا بتوان علاوه بر تأمین رطوبت، از زیبایی گیاهان هم لذت برد. به عبارت دیگر تراریوم به عنوان عنصری تزئینی در طراحی دکوراسیون، محل نمایش گل و گیاه مینیاتوری است. کشت گیاه در یک ظرف دربسته، محیط خاص و ایزولهای را ایجاد میکند. گلدان شیشهای یا تراریوم خوب تهیه شده، مثل یک باغ کوچک است. برای کسانی که وقت کافی برای رسیدگی به گلدانهای متعدد را ندارند، مراقبت از آن آسان است؛ اما در انتخاب گلدان و گیاهان داخل آن باید دقت کرد. انواع زیادی از ظروف شیشه ای، از جمله شیشه های پرورش ماهی، تنگهای دهان گشاد و کوزه های شیشه ای شفاف برای این کار مناسباند. گاهی میتوان از ظروف بزرگ مکعب یشکل، شبیه یک گلخانۀ کوچک استفاده کرد ظرفی را باید انتخاب کرد که دارای در باشد تا بتوان دهانۀ آن را بست؛ هرچند می ِ توان روی در آن یک پلاستیک کشیده یا شیشه گذاشت. بهتر است ظرف شیشه ای را انتخاب کرد که رنگ شفاف و روشنی داشته باشد. شیشه های سبز رنگ برای این کار مناسب نیستند و مانع رشد کامل گیاه میشوند.
گیاهان مناسب کشت در تراریوم
گیاهان گوشتی یا کاکتوسها از گیاهانی هستند که برای کاشت در تراریوم مناسب اند گیاهانی که برای این منظور استفاده میشوند، باید دارای ویژگیهایی باشند از جمله کوچک پیکر باشند، با محیط بستر سازگار باشند، رشد کندی داشته باشند، با رطوبت بالا سازگار باشند و به آبیاری کمتری نیاز داشته باشند. برای تراریوم از گیاهانی با نیازهای محیطی یکسان باید استفاده شود. گیاهانی که طالب رطوبت زیاد هستند و در محیط خشک آپارتمان نمیتوانند رشد کنند، برای باغات شیشه ای بیشتر مناسب هستند. گیاهان، پس از استقرار در تراریوم، از طریق تبخیر توسط برگهای خود رطوبت تولید میکنند؛ لذا ممکن است گیاهان تراریوم هفته ها نیاز به آبیاری نداشته باشند. باید از گیاهان گلدار پرهیز کرد، چون جابه جایی گلهای خشک شده مشکل است. در موقع خرید باید انواع کوچک گیاهان را انتخاب کرد.
طرز کشت گیاهان در تراریوم
درون ظرفهای شیشه ای با شکلهای زیبا و اندازه های گوناگون، یک لایه لیکا یا پرلیت برای ایجاد زهکشی و اندکی زغال فعال برای جذب موادّ سمی ترشح شده از ریشۀ گیاهان و تا یک سوم حجمشان مخلوط خاکی میریزیم و گیاه را در آن میکاریم. نیاز نیست خاک مورد استفاده نباید مواد غذایی سرشاری داشته باشد تا موجب رشد سریع گیاهان نگردد.
مراقبت ازتراریوم
ِ اگر قطرات درشت آب روی شیشه ظاهر شده باشد، در آن را برای مدتی باز کنید تا رطوبت اضافی حاصل از تبخیر گیاهان خارج شود. گاهی لازم ِ است در بطری را نیمه باز گذاشت تا هوای تازه وارد آن شود. در هرً حال روی شیشۀ تراریوم باید مقداری رطوبت وجود داشته باشد. تراریوم کاملا بسته آب بسیار کمی لازم دارد.ً چنانچه تراریوم کاملا بسته نباشد، ممکن است هر هفته تا هر ماه یک بار آبیاری لازم داشته باشد. در موقع آبیاری تراریوم هر بار مقدار کمی به آن آب بدهید، چون راهی برای خروج آب اضافی ندارد. آب اضافی به سرعت خطر بروز بیماریهای قارچی را افزایش میدهد. گاهی لازم است گیاهان درون تراریوم را هرس کنید و شاخ و برگهای خشک و بیمار را خارج کنید.
رعایت نکات لازم درمراحل ساخت تراریوم
انتخاب ظرف تراریوم از نظر زیبایی و اندازۀ متناسب با گیاهان انتخاب گیاهانی با نیازهای مشابه قرار دادن پوکۀ معدنی یا لیکا یا شن شسته شده در کف ظرف برای ایجاد زهکش قرار دادن خرده های زغال فعال برای جلوگیری از رشد میکروارگانیسم هایی که بوی نامطبوع تولید میکنند. پوشاندن بستر بالا با خاک ویژه شامل مخلوط کوکوپیت ـ پرلیت و یا ترکیبهای دیگر کاشت گیاه.
کاشت گل و گیاه (مفهوم کشت)
محیط کشت به محیطی گفته میشود که پس از استقرار گیاه، بتواند آب و مواد معدنی مورد نیاز آن را ذخیره کند و در موقع نیاز در اختیار گیاه قرار دهد و زمینۀ رشد و نمو مناسب آن را فراهم کند.
بذر: بذر، بخشی از گیاه، مانند دانه، غده، ساقه و برگ است که با کاشت و پرورش آن، گیاه دیگری مانند گیاه قبلی تولید می شود. در اصطلاح به اندامی که بتواند گیاه جدیدی را ایجاد کند، بذر میگویند که عامل اصلی انتشار گیاه از یک محیط به محیط دیگر است. از نظر فیزیولوژی فقط به دانۀ رسیده و کامل، بذر گفته میشود. در واقع بذر یک گیاه زنده است که هنوز رشده نکرده است.
خصوصیات و ویژگی های بذر خوب و مناسب کاشت
1- سالم و مقاوم باشد و آلوده به بیماری نباشد.
2- قدرت جوانه زدن داشته باشد و مواد غذایی کافی ذخیره کرده باشد.
3- در شرایط مناسب یعنی رطوبت و دمای کم نگهداری شده باشد.
4- رطوبت داخلی بذر در حد مطلوب باشد.
5- کاملا رسیده باشد.
6- درجۀ خلوص آن بالا باشد.
7- عاری از آفت و بذر علفهای هرز باشد.
کاشت بذر
یکی از مراحل بسیار مهم و اساسی در فرایند تولید محصولات گیاهی، مرحلۀ کاشت بذر است. به طورکلی قرار دادن بذر در بستر خاک برای جوانه زدن و رشد و نمو را کاشت میگویند. این مرحله هرچند ممکن است در مدت کوتاهی انجام شود، اما در مقدار عملکرد و کیفیت محصول نقش بسیار بزرگی دارد. شما تصور کنید که بهترین بذر در بهترین خاک اما در شرایطی نامناسب مانند خارج از فصل، زمان نامناسب، عمق نامناسب کاشت، مقدار نامناسب بذر یا روش نامناسبی برای کاشت انجام گرفته باشد. بدیهی است که در چنین شرایطی محصول مناسبی حاصل نخواهد شد. بنابراین، یکی از عوامل تعیین کننده در مقدار تولید و کیفیت محصول، رعایت دقیق اصول کاشت است.
نکات لازم و ضروری قبل از کاشت بذر
1- زمان مناسب کاشت: بهترین زمان کاشت بذر گیاهان گلدار در باغچه و در محل آفتابگیر (در مناطق گرمسیری مانند خوزستان، بوشهر و ،)… در آغاز بهار و همزمان با گرم شدن هواست. پس به محض اینکه هوا شروع به گرم شدن کرد و ِ درجۀ حرارت محیط خارج از منزل به بیش از 1٢تا 1۵درجۀ سانتیگراد رسید، باید به کشت بذر گلها در بستر مربوط به هریک اقدام کنید و به دقت با آبپاش بستر را آبیاری کنید تا
بذرها و گیاهان کوچک مثل گلهای جعفری و اطلسی رشد کنند.
بذر: ِ ضخامت قشر خاکی که در زمان کاشت روی بذر ریخته میشود، در رویش گیاه
عمق مناسب کاشت
تأثیری زیاد دارد. باید توجه کنید، چنانچه بذرها را در عمق زیاد بکارید، به علت رطوبت زیاد خاک، مقدار ک ِم هوا و زیاد بودن عمق کاشت، بذرها دیر جوانه میزنند؛ در نتیجه گیاهان ضعیف میشوند یا ممکن است براثر این عوامل پوسیده شوند و از بین بروند. به طورکلی ضخامت خاکی که روی بذرها میریزید باید معمولاً دو تا سه برابر قطر آنها باشد. هرچه بذرها درشتتر باشند، عمق کاشت یا خاکی که روی آنها میریزید، بیشتر میشود. همچنین برای پاشیدن بذرهای ریز باید آنها را به مقدار پنج برابر وزنشان با ماسه بادی مخلوط کنید و بر روی زمین بپاشید. این عمل باعث میشود بذرها در سطح خاک یکنواخت پخش شوند، ضمن اینکه در مصرف آنها نیز صرفهجویی میشود.
روش های کاشت
کاشت گیاهان به روشهای گوناگونی با توجه به شرایط و عواملی مانند مقدار آب، وسایل کاشت، نیروی انسانی، بافت خاک، نوع گیاه زراعی و اقلیم بستگی دارد. بذر ممکن است مستقیماً در محل اصلی (باغچه، مزرعه، باغ) کاشته شود یا ابتدا در محلهای موقت (گلدان، جعبۀ کاشت، گلخانه، خزانه) کشت شود، سپس در محل اصلی نشاکاری گردد.
انواع روش های کاشت
روشهای بذرکاری متنوع است و هر یک برای شرایط خاصی کاربرد دارد، اما به طورکلی، کاشت بذر ممکن است به ۴روش انجام شود: بذرافشانی، خطی کاری، ردیف کاری و کپه ای.
1- روش درهم (بذر افشانی:) همان پراکندن بذر در سطح زمین است. در این روش بذرها را به وسیلۀ دست یا با ماشین (بذرپاش سانتریفوژ) بر روی خاک میپاشند و با وسایل مختلف آنها را زیر خاک میکنند.
بذرپاشی دستی (سنتی) ساده ترین و قدیمیترین روش کاشت است که در مزرعه ها و باغچه های کوچک انجام میگیرد. وقتی مساحت زمین بزرگ باشد، روش بذرپاشی دستی از نظر فنی غیرممکن و از نظر اقتصادی توجیه ناپذیر میگردد.
2- روش خطی (خطی کاری:) یکی از روشهای رایج در کاشت گروهی از گیاهان زراعی و سبزیجات، خطی کاری است. در این روش گیاهان روی خطهای اغلب موازی و به فاصلۀ کمتر از ۵سانتیمتر تا گاهی
بیش از ٢متر کاشته میشوند. در روش خطی کاری، بذرها به صورت پشت سرهم اما به میزان قابل تنظیم در شیارهای کاشت، با دست یا با ماشینهای خطی کار، ریخته میشوند. فاصله بین بذرها در روش خطی کاری قابل تنظیم نمیباشد بلکه صرفاً مقدار بذر ریخته شده در طول مسیر، قابل تنظیم است.
3- روش ردیفی (ردیف کاری:) یکی از بهترین و پیشرفته ترین روشهای کاشت گیاهان زراعی، کاشت ردیفی است، زیرا تنها در این روش است که افزون بر قابل تنظیم بودن فاصله بین ردیفهای کاشت، فاصله بین بذرها در روی ردیف ها نیز کاملا و به دقت قابل تنظیم میباشد. در ردیفکاری بذرها بر روی ردیفهایی که به اندازۀ کافی از یکدیگر فاصله دارند، قرار داده میشوند. فاصلۀ بین ردیفهای کشت در ردیفکاری حداقل ۵سانتیمتر میباشد.
4- روش کپه ای: در این روش پس از حفر گودالی به عمق 3تا ۵سانتیمتر و به فواصل معین، دو تا سه عدد بذر از قبل خیسانده شده را داخل گودال قرار میدهند و با خاک روی آن را میپوشانند. این روش برای
بذرهای دانهای مثل لوبیا، نخود سبز و باقلا مناسب است.
مراقبت از بذرها پس از کاشت
اصول مراقبت از باغچه پس از سبز شدن بذرها (مرحلۀ داشت:)
1- وجین کردن: حذف یا نابود کردن علفهای هرز باغچه با کمک وسایل مختلف را وجینکردن مینامند. معمولاً در باغچه ها و کنار گیاهان باغچهای، مقدار زیادی علفهای هرز و مضر نیز رشد میکنند. این گیاهان و علفهای هرز بر اثر وجود شرایط مناسب سبز میشوند و رشد و نمو میکنند و به رشد ضعیف و کم گیاهان اصلی منجر میشوند. پس بهتر است برای جلوگیری از این گونه مشکلات، به محض سبز شدن علف های هرز آنها را با دست یا وسایل وجین ُکن، در زمانی که رطوبت خاک مناسب است، از بین ببرید تا باغچه ای یکدست و پر از گلهای رنگارنگ داشته باشید.
2- تُنک کردن:به عمل حذف گیاهان اضافی کشت شده در خاک به منظور ایجاد فاصله دهی مناسب بین آنها برای رشد و گلدهی بهتر، تُنک کردن میگویند. تُنک کردن به دو منظور انجام میشود: 1ـ هنگام کاشتن بذر، تعداد زیادی بذر در خاک باغچه کاشته میشود که ممکن است مقدارشان در یک نقطه زیادتر باشد. ٢ـ برای به دست آوردن گیاهان بزرگ، با رشد مناسب جهت گلدهی. بنابراین، باید با حذف گیاهان اضافی (تنک کردن) تعداد گیاهان کاشته شده در واحد سطح و فاصله دهی بین آنها را به صورت دلخواه درآورید.
3- سیخک زدن خاک یا سله شکنی: در خاکهای سنگین (رسی،) پس از هر دفعه آبیاری قسمتهای بالایی آن سفت و سخت میشود و تهویه را مشکل میکند. حتی در بعضی از موارد به طورکلی باعث سر بر نیاوردن گیاهان جوان از خاک میشود. این قشر نفوذناپذیر را سله میگویند و به عمل از بین بردن سله، سیخک زدن خاک یا سله شکنی میگویند. سیخک زدن برای بهتر کردن شرایط محیطی خاک (به منظور رشد و نمو گیاهان کاشته شده) عملی بسیار مفید است. برای سیخک زدن میتوانید از وسایلی که برای وجین کردن به کار میبرید، استفاده کنید.
4-تکمیل مواد غذایی (تغذیه وکودهی:) قبل از کاشت بذرها و هنگام آماده کردن خاک لازم است از طریق کودپاشی با کودهای دامی و شیمیایی موادغذایی لازم به خاک باغچه اضافه شود. پس از سبز شدن بذرها، برای تقویت و ادامۀ رشد گیاهان موادغذایی موردنیاز را به طور مرتب و به مقدار کم با افزودن کودهای شیمیایی فراهم کنید. انواع کودهای شیمیایی مخصوص گلها را میتوانید از فروشگاه کودهای شیمیایی گیاهی یا گلفروشیها تهیه کنید.
کاشت چند نوع از سبزیجات برگی
امروزه به علت بالا رفتن هزینۀ مواد غذایی، سبزیکاری خانگی میتواند قسمت مهمی از جیرۀ غذایی خانواده را تأمین کند. در سبزیکاری خانگی می توان هر سبزی را در سطح کم (مثلا یک خط) کشت کرد. این تنوع سبزی، میتواند نیاز خانواده به انواع مختلف سبزی را برطرف کند. حتی میزان اضافی سبزیها نیز میتواند به حالتهای دیگر مثل کنسروشده، خشکشده و یخزده در خارج از فصل استفاده شود.
سبزی کاری
سبزیکاری یکی از جالبترین و جذابترین کارهای کشاورزی است. کاشت یک بذر یا یک اندام گیاهی و تماشای سر برآوردن جوانه از خاک، رویش ّ و قد کشیدن آن لذتبخش است. پرورش برخی از سبزیها بسیار ساده و آسان است و به امکانات و فضای زیاد نیاز ندارد. بیشتر سبزیها در مدت کوتاهی رشد میکنند؛ بنابراین، با امکانات کم که در دسترس است میتوان انواعی از سبزیها را پرورش داد و از مزایای آن برخوردار شد. سبزیجات برگی به آن دسته از سبزیجات گفته میشود که برگ آنها مصرف خوراکی دارد. سبزیجات برگی که بیشتر استفاده میشوند، عبارت اند از: ریحان،گشنیز، اسفناج، ترۀ ایرانی، جعفری، شاهی، مرزه، شوید، کاهو، کرفس و… . برای کاشت سبزی در خانه روشهای مختلفی وجود دارد. قدم اول انتخاب بذر مناسب و استاندارد است؛ بذر اصلاح شدهای که روی پایۀ مادری رسیده باشد. اگر در حیاط منزل باغچه نداشته باشید، از یک گلدان نیز میتوان استفاده کرد.
آماده سازی زمین
بستر کشت سبزی و صیفی باید دارای خاکی حاصلخیز، لومی، عاری از علفهای هرز، با شیب مناسب و تهویۀ مطلوب باشد. زمین سبزیکاری در ۴مرحله آماده میشود. آماده سازی بستر کاشت شامل شخم زدن، خرد کردن کلوخه ها، کوددهی و هموار کردن است. یکی از کارهای مهم برای آماده کردن خاک، شخم زدن آن است.
کاشت بذر جعفری
بذر جعفری را میتوان در هر نوع آب و هوایی تولید کرد اما بهترین محصول را در آب و هوای معتدل و خنک میدهد. جعفری نسبت به سرما مقاوم است. در خاکهای عمیق و قوی از نظر موادغذایی به خوبی رشد میکند. خاکهایی را که دارای مواد آلی و هوموسی است و رطوبت را به خوبی در خود حفظ میکند، برای کشت جعفری انتخاب کنید و پس از آماده کردن زمین و خاک، بذر جعفری را در مناطق جنوبی و آب و هوای معتدل، در نیمۀ دوم شهریورماه و در مناطق سردسیر در اوایل فروردین ماه بکارید. بذر آن ریز و خاکستری مایل به سبز است. یکی از راههای تشخیص بذر جعفری بوییدن آن است . مقدار 100تا 1۵0گرم بذر را میتوان در100مترمربع زمین کاشت. موقع بذرپاشـی، بذر را با ماسۀ نرم مخلوط کنید و در عمق 1تا ٢سانتیمتری به روش دست پاش بکارید. در روش ردیفی، فواصل ردیفها را ٢۵تا 30سانتیمتر در نظر بگیرید. ٢۴ساعت قبل از کاشت، بذر جعفری را خیس کنید و ً ٢ساعت قبل از بذرپاشی آنها را هوا دهید تا کاملا خشک شوند. سپس میتوانید بهراحتی آنها را بکارید. گلدانی با عمق مناسب را انتخاب کنید و دانه ها را با فاصله 10تا 1۵سانتیمتر و در عمق 6تا ٨میلیمتری از سطح خاک، در خاک لومی شنی که با خاک برگ مخلوط شده است و زهکشی مناسب دارد، بکارید. بهتر است قبل از کاشت بذر، خاک ً گلدان کاملا مرطوب باشد. اولین آبیاری را بعد از کاشت بذر انجام دهید. تا زمان سبز شدن، بذرها باید همیشه نمدار باشد. گیاه شما در صورت شرایط محیطی مناسب، سه هفته بعد جوانه میزند. زمانیکه بذرها جوانه زده، از خاک خارج شدند، آبیاری بعدی را انجام دهید. به مدت 1۵تا ٢0روز آبیاری را متوقف کنید. سپس با توجه به منطقه و جنس خاک، آبیاری را ۴تا 6روز درنظر بگیرید.
کاشت بذر ریحان
بذر ریحان را باید در آب و هوای گرم و معتدل کاشت بهترین رشد را در دمای ٢۵تا 30درجۀ سانتیگراد دارد. حداقل دمای لازم برای جوانه زدن ریحان در خاک 1۵درجۀ سانتیگراد است. زمینهایی برای کاشت ریحان مناسب است که دارای بافت رسی شنی و به حد کافی از نظر مواد غذایی مورد نیاز، تقویت شده باشد. پس از آماده کردن زمین و خاک، زمان مناسب برای کاشت، اوایل بهار است که درجۀ حرارت محیط به 1۵درجه میرسد؛ زیرا این گیاه نسبت به سرما حساس است. اولین آبیاری بذر به آرامی و بهنحوی که بذرها جابه جا نشوند، به روش غرقابی انجام میشود. آبیاری دوم با توجه به آب وهوای منطقه و بافت خاک 3تا ۵روز بعد از آبیاری اول انجام میشود. پس از سبز شدن بذرها، زمانی که ارتفاع بوته ها به 6سانتیمتر رسید، برای گسترش ریشه در عمق بیشتر، یک دور آبیاری را حذف کنید (تشنگی دادن.) دور آبیاری را بعد از این مرحله ۵روز در میان درنظر بگیرید. برای کاشت بذر یا نشای ریحان، گلدانی انتخاب کنید که حداقل 10سانتیمتر پهنا و زهکشی مناسب داشته باشد. ریحان به گرما و نور خورشید زیاد علاقه دارد (حداقل 6ساعت نور مستقیم روزانه.) خاک را هر ماه یکبار با کود ارگانیک یا کمپوست چای تقویت کنید. زمانی که دمای محیط بالاست، روزانه گلدان را آبیاری کنید و در دمای معمولی، یک روز در میان این کار را انجام دهید. هرس کردن گیاه نیز به افزایش ثمردهی آن منجر خواهد شد. ریحان را موقعی که طول بوتۀ آن به ٢0ـ 1۵سانتیمتر رسیده (قبل از ظهورگل) برداشت کنید. زمانی که برگهای بالایی حدود 1۵سانتیمتر شدند، آنها را هرس کنید. با رشد گیاه، هرس را ادامه دهید و گلهایی را که بالای آن رشد میکنند نیز جدا کنید.
کاشت رزماری
رزماری گیاهی معطر و خوش طعم و شگفت انگیز است که به تنهایی در داخل گلدان یا در باغها رشد میکند. کاشت گیاه رزماری ساده و آسان است. پرورش و کاشت گیاه رزماری از طریق قلمه ساده تر از کاشت از طریق بذر است. برای کاشت رزماری در گلدان، بذر یا ساقهای از گیاه رزماری را تهیه کنید و در گلدان با زهکشی مناسب بکارید. خاک آن را مخلوطی از دو برابر خاک گلدان و یک برابر شن درشت تهیه کنید. به منظور قلیایی کردن خاک، در هر 1٢سانتیمتر از خاک، یک قاشق چایخوری آبلیموی زراعی اضافه کنید. گلدان را در مکان نورگیر قرار دهید. رزماری با دریافت حداقل 6ساعت نور در روز، رشد بهتری خواهد داشت. تنها در زمانی که سطح خاک خشک است، آبیاری را انجام دهید. اجازه ندهید رطوبت خاک کاملا از بین برود. هنگام برداشت، به آرامی چند جوانه از هر شاخه بچینید و هرگز همۀ برگهای یک شاخه را جدا نکنید.
کاشت بذر تربچه و شاهی
بذر تربچه و شاهی در مدت سه تا پنج روز جوانه میزند و در محدودۀ دمایی ٢0تا 30درجۀ سانتیگراد (دمای معمول منزل و کلاسها در طول سال تحصیلی) ظرف مدت بیست تا چهل روز به محصول میرسد. بذر تربچۀ نقلی و شاهی بسیار ریز است. برای کاشت، بستری به وسعت یک مترمربع، 1تا ٢گرم بذر مورد نیاز است. بذر خوب و مناسب را میتوانید از سبزیکاران خوشنام محل یا از فروشگاه های مواد و تجهیزات کشاورزی تهیه کنید. سبزیها را علاوه بر روش خطی، به صورت درهم نیز میتوان کاشت. در مورد تربچه و شاهی، اگر هر بذر با بذرهای دیگر از هر طرف ۵سانتیمتر فاصله داشته باشد، کافی است. در کشت خطی فاصلۀ خطهای کاشت را حدود 7سانتیمتر و فاصلۀ بذرها روی خطها را حدود 3سانتیمتر درنظر بگیرید. برای اطمینان بیشتر، در هر نقطه حداقل ٢عدد بذر کاشته شود. عمق کاشت را بین 1تا ٢سانتیمتر انتخاب کنید. پوشاندن بذر با موادی مثل خاک اره، سبوس یا کود دامی، مانع از تبخیر آب و خشکیدگی سطح بستر میشود و در نتیجه جوانه زنی را تسهیل میکند، اما انجام آن الزامی نیست. فقط توصیه میشود بستر تازه کاشته شده در معرض تابش مستقیم آفتاب نباشد. قراردادن ظروف در محلی که دمای آن کمتر از 1۵و بیشتر از 30درجه سانتیگراد نباشد، قابل قبول است.
کاشت سبزه
برای کاشت سبزه از انواع مختلف بذر، مانند گندم، عدس، قرهماش، شاهی و تره تیزک میتوان استفاده کرد. تهیۀ سبزه از بذرگندم برای سبز کردن گندم 1٢روز مانده به عید، یک لیوان گندم درون کاسهای میریزیم و به اندازۀ ٢تا 3بند انگشت روی آن آب میریزیم و تا ٢روز صبر میکنیم. طی این مدت ٢بار آب آن را عوض میکنیم. وقتی گندمها شروع به جوانهزدن کردند، آب کاسه را خالی میکنیم و گندمها را درون یک دستمال نخی میریزیم. دستمال همیشه باید مرطوب بماند. وقتی گندمها شروع به ریشهزدن کرد، آنها را به آرامی از درون دستمال خارج میکنیم. تهظرف موردنظر، لایهای از پنبه را پخش میکنیم و گندم ریشهزده را درون آن پخش میکنیم. روی گندمها را پارچهای نخی میاندازیم و هر روز روی آن کمی آب اسپری 1میکنیم تا ساقه پیدا کند. وقتی ساقه نقرهای رنگ شد، پارچه را از روی آن برمیداریم و ظرف را در زیر نور و در جای خنک قرار میدهیم، هر روز مقدار کمی آب در حدی که مرطوب بماند، روی آنها اسپری میکنیم.
تهیۀ سبزۀ کوزه ای
سبزۀ کوزه ای را میتوان با یک کوزۀ سفالی و کمی بذر ترهتیزک (شاهی) درست کرد. این سبزه برای سفرۀ هفت سین خانواده یا فروش در بازارچه مناسب است کوزه را از آب پر کنید و یک شبانه روز آن را نگه دارید تا جدار کوزه کاملا خیس شود. یک جوراب نایلونی کهنه روی کوزه بکشید. بذر شاهی را که بیست و چهار ساعت در آب خیس کرده اید، به آرامی با دست چنان روی کوزه بکشید که بذرها به طور یکنواخت همه جا پخش شوند. کوزه را همواره پر از آب نگهداری کنید تا آب از داخل کوزه به جدارۀ آن راه یابد و بذر شاهی جوانه بزند. با این کار ریشۀ شاهی به سطح بیرونی کوزه میچسبد. کوزه را در محل پر نور قرار دهید و گاه گاهی آن را بچرخانید تا نور به همه جای آن برسد. بعد از چند روز کوزه سبز میشود و از تماشای آن لذت خواهید برد. درون کوزه همیشه باید پرآب باشد و ظرف زیر آن هم هر روز خالی شود. اگر بخواهید برای فروش در نوروز سبزه بکارید، بهتر است سبزه را در کوزه هایی با شکلهای زیبا بکارید تا افراد بیشتری تولیدات شما را بخرند.
آبیاری و تقویت گل و گیاه
آب، مایۀ حیات و فراوانترین مادۀ مرکب روی کرۀ زمین است. چنانکه میدانید تمام موجودات زنده برای ادامۀ زندگی به آب نیاز دارند. آب درگیاهان دو عمل اصلی را انجام میدهد: 1ـ تجدید و تکمیل آب ساختمان سلولی؛ ٢ـ حمل مواد غذایی از خارج به داخل ریشه. ضمناً آب اضافی گیاه از طریق روزنه خارج میشود.
مفهوم آبیاری
آبیاری در مفهوم کلی عبارت است از تأمین نیاز آبی گیاهان به گونه ای که به رشد و عملکرد مناسب برسند. به طور کلی آبیاری های نوین به شکل تحت فشار و به دو شکل کلی، آبیاری قطره ای و بارانی انجام میشود. بازده آبیاری بارانی تا 70درصد و آبیاری قطرهای تا 9۵درصد است؛ یعنی در روش آبیاری بارانی تا ٢0درصد و در روش آبیاری قطرهای تا ۵درصد آب تلف میشود. لذا با استفاده از روشهای آبیاری تحت فشار میتوان از تلفات آب جلوگیری کرد تا به رشد اقتصادی و به دنبال آن به توسعۀ پایدار در همۀ زمینه ها دست یافت.
نحوۀ آبیاری گیاهان آپارتمانی
یکی از کارهای ِّ مهم مرحلۀ داشت، آبیاری است. در نحوۀ آبیاری بهتر است به نکات زیر توجه شود:
1- آبیاری باید متناسب با شرایط آب و هوایی و نیاز گیاه انجام شود و غفلت از این کار به خشک شدن یا پوسیدن ریشه و از بین رفتن آن در چند روز می انجامد.
2- در اکثر منازل از آب شهری برای آبیاری گیاهان آپارتمانی استفاده میشود. این کار در تابستان برای گیاه گلدانی ایجاد مشکل نمیکند، اما در فصول سرد مثل پاییز و زمستان که آب لوله کشی سرد است، گیاهان با شوک سرمایی مواجه میشوند و صدمه میبینند.
3- کیفیت مناسب آب برای آبیاری گل ها: آب های شیرین (فاقد گچ و آهک) برای آبیاری گیاه مناسبتر است تعداد زیادی از گیاهان آپارتمانی آبهای سنگین را برای مدتی میپذیرند ولی این قاعده در مورد تمام گیاهان صدق نمیکند. آب لوله کشی معمولاً دارای مقدار چشمگیری فلوئور و کلر است که برای بعضی از گیاهان حساس (گندمی) مضر است و استفادۀ زیاد از این آب باعث ایجاد لکه های قهوه ای رنگ روی برگها و یا سوختگی نوک برگها میشود. بهترین و طبیعی ترین انواع آبها، آب باران است، به شرطی که مدتی از بارش آن گذشته و با خاک و مواد دیگر زمین مخلوط نشده باشد و آن را در منبع جمع آوری کرده باشید. از آب رودخانه اگر صاف باشد، میتوانید برای آبیاری گلها استفاده کنید. آب چاه باید قبلا در آزمایشگاه بررسی شود تا اگر عاری از مواد مضر بود، آن را مصرف کرد و در غیراینصورت میتوانید به یکی از روشهای جوشاندن و یا عبور از صافی، آن را مناسب آبیاری گیاهان آپارتمانی کنید. هرگز از آبهای گل آلود یا آبی که از مجاورت کارخانجات عبورکرده و با فاضلاب آنها مخلوط میشود، یا آب حاصل از زه آبهای نقاط مردابی و لجنزار برای گلکاری استفاده نکنید. بعضی از گیاهان (مانند انواع سرخسها) حتی نسبت به مقدار اندک املاح موجود در آب آشامیدنی حساس هستند. بهتراست برای این قبیل گیاهان از آب باران ذخیره شده یا آب جوشیدۀ سرد شده استفاده کنید. بهترین درجۀ حرارت آب برای آبیاری گیاهان آپارتمانی، دمای یکسان با محیط اتاق نگهداری گلدانهاست ( 16درجۀ سانتیگراد.) برای داشتن آب با چنین درجۀ حرارتی میتوانید آب پاش را پس از پر کردن با آب، برای مدتی در گوشۀ اتاق بگذارید تا درجۀ حرارت آن برابر با درجۀ حرارت اتاق شود، سپس اقدام به آبیاری کنید همچنین میتوانید مقداری آب گرم به آب لوله کشی اضافه کنید تا درجۀ حرارت آن با درجۀ حرارت اتاق تقریباً یکسان شود.
4- شرایط و دفعات آبیاری گل های آپارتمانی: آبیاری یک گل آپارتمانی به عواملی مانند نوع خاک گلدان، نوع گیاه، مرحلۀ رشد گیاه، میزان ریشۀ گیاه، درجۀ حرارت و رطوبت خاک بستگی دارد. همۀ این عوامل در میزان و تعداد دفعات آبیاری دخالت دارند.
نوع خاک: به طور کلی اگر آب داده شده به گلدان، به راحتی در آن جریان یابد و آب اضافی از منافذ زیر گلدان خارج شود، در این حالت باید مطمئن باشید که آبیاری بهدرستی انجام گرفته است.
درجۀ حرارت: گیاهانی که در اتاقی گرم و خشک نگهداری میشوند، در مقایسه با گیاهانی که در محیطی خنکترند و رطوبت آن نیز بیشتر است، به میزان آبیاری بیشتری نیاز دارند.
رطوبت خاک: یک قاعدۀ کلی برای تمامی گلها و نباتات زینتی آن است که سطح خاک نباید زیاد خشک باشد، زیرا نباتات زینتی دارای ریشه های ظریفی هستند که بر اثر بروز خشکی صدمه میبینند.
تعیین دقیق زمان آبیاری گیاهان به آسانی میسر نیست ولی از روی رنگ خاک و لمس کردن آن میتوان زمان آبیاری را تاحدی مشخص کرد؛ به طوری که اگر سطح خاک تیره باشد و در اثر تماس انگشتان در عمق 1سانتیمتری، رطوبت احساس شود دلیل بر وجود رطوبت کافی در اطراف ریشه هاست ولی وقتی سطح خاک خشک و رنگ آن روشن است، باید گلدان را آبیاری کرد.
نوع گیاه: گیاهانی مثل کاکتوس صحرایی که زادگاهشان دارای بارندگی پراکنده است، به آب کمتری نیاز دارند، اما گیاهانی (سرخس) که زادگاه اصلی آنها مناطق پرباران است، به آبیاری بیشتری نیاز دارند.
نوع و جنس گیاه: جنس گیاه در نیاز به آب نقش عمده ای دارد. گیاه «حسنیوسف» بیش از شمعدانی نیاز به آب دارد.کاکتوس ها در زمستان اصلا به آب نیاز ندارند و باید به کمترین آبیاری اکتفا کنید. آبیاری نکردن گیاهان باغچه ای باعث کاهش گلدهی و مرگ آنها میشود. وقتی که خاک باغچه خشک میشود، باید آن را آبیاری کنید تا آب کمکم به اطراف ریشۀ گیاه نفوذ کند و تا عمق 1۵سانتیمتر از خاک مرطوب شود. توجه کنید آبیاری بیش از حد باعث پوسیدگی ریشه میشود و آبیاری کم هم موجب خشکی گیاهان میشود. بهترین قانونی که هنگام مسافرت میتوانید در آبیاری گلدانها از آن پیروی کنید، این است که ظرف پلاستیکی درداری را انتخاب کنید و فتیله ای پنبه ای از کف هر گلدان (سوراخهای زیر گلدان) به داخل آب وصل و ظرف را پر از آب کنید. به تدریج که آب گلدان مصرف میشود، فتیله آب مورد نیاز گیاه را به ریشهها میرساند. چنانچه مسافرت شما طولانی است، میتوانید یک بطری آب را به صورت وارونه در آب ظرف (ظرف پلاستیکی دردار) بگذارید. به تدریج که آب ظرف مصرف میشود، آب بطری جای آن را میگیرد. در نتیجه گیاه با کمبود آب مواجه نخواهد شد.
مفهوم تقویت گیاه
خاک، محل استقرار محیط طبیعی رشد گیاهان است. همچنین جایگاهی است که آب و مواد غذایی گیاه و هوای لازم برای تنفس ریشه را تأمین میکند؛ از اینرو عامل بسیار مهمی در رشد و نمو گیاهان تلقی میشود. از میان عناصر شیمیایی موجود در طبیعت تعدادی برای رشد گیاهان لازم است و گیاهان بدون آنها نمیتوانند رشد کنند که به آنها عناصر غذایی ضروری میگویند. مقدار عناصر غذایی برای همۀ گیاهان و در همۀ شرایط، یکسان نیست در اغلب خاکهای زراعی، مقدار عناصر غذایی کمتر از نیاز گیاهان است و یا اینکه به شکل جذب ناپذیر در خاک وجود دارد. بنابراین برای به دست آوردن محصول مناسب، لازم است که عناصر غذایی مورد نیاز هر گیاه را فراهم کرد. افزون بر عملکرد محصول، کیفیت محصول نیز به فراهم بودن عناصر غذایی (به مقدار کافی) بستگی دارد. تمام گیاهان نیاز به مواد غذایی دارند.گاهی آنهایی که در داخل گلدان نگهداری میشوند، بیشتر به مواد غذایی نیاز دارند، زیرا آب خروجی از زیر گلدانها مقداری از مواد غذایی را در خود حل میکند و از گلدان و دسترسی گیاه خارج میکند. کمبود یا بیشبود عناصر غذایی در خاک و اندامهای گیاه، اختلالاتی را در گیاه به وجود میآورد که روی رشد و نمو گیاه و در نهایت، روی کمیت و کیفیت محصول تأثیر نامطلوبی خواهد گذاشت. یکی از راه های تأمین مواد غذایی مورد نیاز گیاهان، اضافه کردن کود به خاک (تقویت خاک) است.
تقویت گیاه
کودها و نقش آنها در تقویت گیاهان: به طور کلی به هر مادهای که بتواند یک یا چند عنصر غذایی مورد نیاز گیاه را تأمین کند، کود گفته میشود. کود علاوه بر اینکه رشد و نمو مناسب گیاهان را ممکن میسازد، روی عوامل تولید محصول، مانند مقدار عملکرد، کیفیت محصول، مقاومت گیاهان نسبت به آفات، بیماریها و شرایط نامساعد محیطی نیز مؤثر است کمبود بیش از حد یک یا چند عنصر غذایی باعث اختلال در واکنشهای داخلی گیاهان میگردد؛ در نتیجه بعضی از علایم در گیاهان ظاهر میشود که از رشد گیاهان میکاهد و آنها بر اثر ضعف و خشکیدگی از بین میروند. نیتروژن یکی از اولین و رایجترین عناصر پرمصرف و کمبود آن محدودکنندۀ رشد گیاهان است. اولین نشانه های کمبود نیتروژن ابتدا در برگهای پایینی (برگهای مسن) ظاهر میشود. در اثر کمبود نیتروژن، برگها به رنگ سبز مایل به زرد (سبز کمرنگ) درمی آیند. از دیگر نشانه های کمبود نیتروژن میتوان به کوچک شدن برگها، باریک و طویل شدن ساقه و همچنین تشکیل نشدن شاخههای جانبی اشاره کرد. برای تغذیۀ گیاه با نیتروژن میتوان از کودهای اوره، آمونیوم نیترات، آمونیوم سولفات، پتاسیم نیترات و سایرکودهای نیتروژندار، مطابق توصیه کارشناسان، استفاده کرد. بنابراین، کمبود مواد غذایی گیاهان باید به طریقی جبران شود. از این ِ رو برای رفع کمبود مواد غذایی گیاهی از بعضی کودهای شیمیایی مطابق با دستورهای درجشده روی بستۀ آنها استفاده میکنند.
انواع کود: به طورکلی کودها به دو گروه عمده کودهای آلی و کودهای شیمیایی تقسیم میشوند.
کودهای آلی (طبیعی): کودهای آلی یا منشأ حیوانی دارند یا منشأ گیاهی و یا مخلوطی از هر دو هستند؛ مانند کودهای دامی (گاو، گوسفند، مرغ،) کود سبز ،1کمپوست، ورمی کمپوست و کود خاک برگ.
کودهای مصنوعی یا شیمیایی: کودهای شیمیایی از ترکیب عناصر شیمیایی ساخته شده اند. این کودها موادی هستند که درکارخانه ها تهیه شده اند و تأمینکنندۀ عناصر غذایی موردنیاز گیاهان هستند. کودهای ازته، فسفاته، پتاسه یا پتاسیمدار و کودهای مخلوط (کامل) از انواع کودهای شیمیایی محسوب میشوند. در تهیۀ این ک ِ ودها از عناصر شیمیایی نیتروژن، فسفر، پتاسیم و همچنین گوگرد، کلسیم و منیزیم استفاده شده است که برای سلامت و رشد گیاهان ضروریاند (عناصر پرمصرف.) علاوه بر این عناصر، عنصرهای دیگری نیز مانند بُر، مس، مولیبدن، منگنز و کلر وجود دارند که به مقدار کمتری مورد نیازگیاهان اند، ولی نقش بسیار مهمی در فعالیتهای گیاهی و رشد و نمو بهتر و شادابی ِ آنها دارند (عناصرکم مصرف.) با مصرف این عناصر علایم کمبود آنها (زردی، کمرنگی یا کوچکی برگها و ساقه ها) در گیاهان برطرف میشود. نوع دیگری از انواع کودها که اَشکال تجاری آنها در بازار موجود است، به نام کودهای بیولوژیک یا زیستی است. این کودها حاصل فعالیت یک یا چند میکروارگانیسم مفید هستند که قادرند با فعالیت خود، بخشی از نیازهای غذایی گیاه (یک و یا چند عنصر) را تأمین کنند. تولید و مصرف این نوع از کودها بهعنوان مهمترین تحول در زمینۀ کشاورزی محسوب میشود.
َشکال و حالت کود
کودها به سه شکل جامد، مایع و گاز تولید میشوند.
کودهای جامد: کودهای جامد رایجترین و پرمصرفترین شکل کودی هستند که به صورت دانه ای (گرانوله،) پودری و پلیت شده 1به بازار عرضه میشوند.
کودهای مایع: امروزه به دلیل جذب سریع و قابلیت محلولپاشی روی گیاه، مصرف کودهای مایع نیز افزایش یافته است. کودهای مایع اغلب مخلوطی از چند عنصر غذایی به نسبت های مشخص هستند.
کودهای گازی: مصرف کودهای گازی، نیاز به دستگاه های مخصوصی دارد. به همین دلیل تولید کودهای گازی رواج ندارد و این شکل کودی بیشتر در مورد کود آمونیاک مطرح است.
زمان مصرف کودها: یکی از اساسی ترین عوامل تأثیرگذار بر تقویت گیاهان، زمان مصرف کود است. زمان مصرف کود باید به گونه ای باشد که بیشترین کارایی به دست آید. زمان مصرف کود به عوامل متعددی بستگی دارد:
نوع کود، نوع خاک، سابقۀ کوددهی خاک، نوع گیاه مورد کشت، نوع کشت (دیم یا آبی،) دورۀ رشدی گیاه (رشد رویشی ٢یا زایشی )3و سایر عوامل در تعیین زمان و میزان کوددهی اثرگذار هستند. به طور کلی مصرف کودها در کشاورزی به منظور تقویت خاک زراعی، به سه زمان اصلی تقسیم میشود:
الف) قبل از کاشت: مانند کودهای آلی و معدنی
ب) همزمان با کاشت: مانند کودهای فسفره و پتاسه و مقداری نیتروژن
پ) پس از رویش گیاه: مانند کودهای نیتروژنه و ریزمغذیها
روش های کوددهی در کشاورزی
روش کوددهی در مدیریت تغذیۀ گیاهان اهمیت زیادی دارد. کوددهی باید به گونه ای باشد که عناصر موردنیاز گیاه به شکل مناسب و در زمان مورد نظر در اختیار گیاه قرار گیرد. کوددهی به روشهای مختلفی
(دستی و یا ماشینی) انجام میشود: سطحی، آبیاری، نواری و محلول پاشی.
1- کوددهی به روش پخش سطحی: پاشیدن کود در سطح خاک، قدیمیترین، ساده ترین و ارزانترین روش کوددهی است که در حال حاضر هم برخی از کشاورزان از این روش استفاده میکنند. عمل پخش کردن
میتواند قبل یا بعد از کاشت انجام شود. این روش در مورد کودهای شیمیایی به دلایل مختلف مورد تأیید کارشناسان کشاورزی نیست.
2- کوددهی همراه با آب آبیاری (کود آبیاری:) عبارت است از افزودن کود به آب آبیاری به منظور تأمین همزمان آب و عناصر غذایی مورد نیاز گیاه. از فواید آن میتوان به امکان به کارگیری مقدار مورد نیاز کود با کمترین تلفات و بهترین زمان در طی دورۀ رشد گیاه اشاره کرد.
3- کوددهی به روش نواری: در این روش، کود بهصورت نواری به عرض ۵ـ ٢سانتیمتر در یک یا دو سمت ردیفهای کاشت بذر قرار میگیرد که بیشتر درکاشتهای ردیفی و خطی بهکار میرود.
4- کوددهی به روش محلول پاشی (تغذیۀ برگی:) محلولپاشی روی گیاهان که اصطلاحاً تغذیۀ برگی نامیده میشود، در برخی موارد از مصرف کود در خاک بهتر و مفیدتر است. محلولپاشی عمدتاً در زمانیکه شرایط خاک نامناسب باشد و به منظور برطرف کردن سریع علایم کمبود، روی گیاه انجام میشود.
نحوۀ تغذیۀ گیاهان باغچهای
همانطور که گفته شد، تغذیۀ گیاهان از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا گیاهان در طول دوران رشد به دلایل مختلف مانند جذب و مصرف عناصر غذایی موجود در خاک توسط ریشۀ گیاهان، یا شست وشوی این مواد از خاک، با کمبود مواد غذایی مواجه میشوند؛ لذا برای جلوگیری از وقوع چنین حالتی لازم است گیاهان باغچهای با رعایت نکات مهم زیر تغذیه شوند:
از طریق محلول ِ پاشی برگها یا اضافه کردن کود به خاک باغچه، میتوان گیاهان را تغذیه کرد به این منظور کود (مایع یا پودر) را در آب حل میکنند، سپس با محلول پاشها (سمپاش ها) روی برگها میپاشند. در محلولپاشی، عناصری مانند نیتروژن، آهن، منگنز، روی و مس از طریق برگ به راحتی جذب میشوند. بنابراین از محلولپاشی برگها زمانی میتوان استفاده کرد که گیاهان علایم کمبود شدید را نشان میدهند. میتوان اطلاعات لازم برای مصرف کود و نیاز به آب را از برچسبهای روی کودها و از فروشندگان مجاز به دست آورد. زمان محلول ِ پاشی مهم است. بهتر است هنگام عصر و در زمان خنک بودن هوا محلولپاشی را انجام دهید. قبل یا بعد از محلولپاشی، باغچه را آبیاری کنید تا مواد غذایی جذب شده از برگها سریعاً در اندام گیاهان به حرکت درآیند و کمبود مواد غذایی جبران شود. برای گیاهان باغچه ای علاوه بر استفادۀ خاکی از کودها، میتوان از محلولپاشی برگهای آنها هم استفاده کرد، ولی در گیاهان آپارتمانی به دلیل حساس بودن برگهای آنها، محلولپاشی کاربرد ندارد و یا به مقدار خیلی کم و در بعضی از گیاهان آپارتمانی به کار میرود؛ به همین سبب تنها میتوان از طریق خاک گلدان، گیاه را تغذیه کرد. اگر کود شیمیایی به مقدار نامناسب یا زیاد مصرف شود، به گیاهان صدمه میزند و برگها و ریشۀ آنها را میسوزاند.
نحوۀ تغذیۀ گیاهان آپارتمانی
تغذیۀ اصولی و منظم گیاهان آپارتمانی ضروری است، زیرا مواد غذایی در مخلوطهای خاک گلدانها به علت کوچک بودن حجم آنها کم است و به مرور زمان که گیاهان رشد میکنند، از مقدار مواد غذایی موجود
در خاک گلدانها نیز کاسته میشود. برای تغذیۀ گیاهان آپارتمانی، پس از تعیین مقدار کود، باید آن را با آب مخلوط کرد و بر روی خاک گلدانها ریخت تا از زیر آنها خارج شود. در این موقع خاک گلدانها با آغشته شدن به کود جذب ریشه خواهد شد و پس از گذشت چند روز، علایم کمبود مواد غذایی برطرف میشود محلول پاشی در هنگام ظهر برگها را میسوزاند و به گیاه صدمه میزند. کم شدن رشد گیاهان آپارتمانی، ضعیف شدن ساقه ها، ظاهر شدن رنگهای روشن و ِ یا زرد در زمینۀ رنگ سبز برگها و گل ندادن گیاهانی که گل میدهند از علایم تشخیص نیاز کودی گیاهان آپارتمانی است. پژمرده شدن برگها و گلها یا باز نشدن آنها، سوختگی جوانه های برگی، رشد ضعیف یا توقف رشد و شوره زدن خاک از علایم کوددهی بیش از حد گیاهان آپارتمانی است. کوددهی بیش از حد باعث خشک شدن و از بین رفتن گیاهان آپارتمانی میشود. تغذیۀ گیاهان آپارتمانی باید در زمان مناسب (بهار و تابستان) انجام شود، زیرا در این دو فصل فعالیت گیاهان زیاد و رشد و نمو آنها سریعتر است. اضافه کردن کود در پاییز و زمستان به سبب رشد و نمو آهستۀ گیاهان آپارتمانی و مصرف کم مواد غذایی کاری بیهوده است.
سازگار کردن گیاهان آپارتمانی با محیط جدید
وقتی گیاه آپارتمانی از گلفروشی و یا گلخانه به منزل منتقل میشود، مدت زمانی طول میکشد تا گیاه با محیط جدید خود سازگاری پیدا کند، چون محیط جدید از نظر دما، رطوبت، نور، جریان هوا و غیره، با محیطی که گیاه در آن پرورش یافته، متفاوت است. نگهداری گیاهان (در گلخانه یا گلفروشی) بهطور مصنوعی در حد متعادل و مناسب عملی است، ولی در منزل امکان کنترل شرایط مناسب برای رشد گیاه
فراهم نیست. به همین سبب گیاه جدیدی که وارد منزل میشود، مدتی طول میکشد تا با محیط جدید سازگار شود. این مدت را دورۀ سازگاری میگویند.
علایم ظاهری گیاه پس از ورود به محیط جدید
هنگامی که گیاهان آپارتمانی را مدتی در محیط خانه یا گلخانه (شرایط یکنواخت) پرورش داده اید، با توجه به اینکه گیاه با محیط موجود سازگاری یافته است، تغییر محیط زندگی در هفته های اول ورود گیاه به منزل، احتمالاً عوارض و صدماتی را بر آن وارد میسازد. برای مثال، تغییرات ناگهانی دما باعث افتادن برگها و پژمرده شدن گیاه و حتی مرگ آنها میشود. همچنین، کمبود نور در منزل ممکن است عامل دیگری برای زرد شدن و ریزش برگها در هفته های اول باشد. اصولاً سخت ترین محیط برای گیاهان آپارتمانی مکانی است که دمای متغیری در طول شبانه روز داشته باشد. البته اختلافات کم دما معمولاً مشکل خاصی ایجاد نمیکند زیرا در طبیعت نیز دما در شب پایینتر از روز است. ولی گیاه پس از سازش یافتن با محیط جدید به رشد خود ادامه میدهد و برگهای جدید تولید میکند.
دستورالعمل ها و نکات ضروری در نگهداری از گیاهان آپارتمانی برای افزایش میزان سازگاری گیاه با محیط جدید در هفتۀ اول، دفعات آبیاری را باید افزایش داد تا ریشه بتواند آبی را که از دست میدهد، جبران کند.
به کمک آبفشان، باید تا حد امکان چندین بار در روز برگهای گیاه را آبپاشی کرد تا مقدار کمتری از آب را به صورت تبخیر از سطح برگها از دست بدهد. در روزهای اول باید گیاه را در محیطی نسبتاً خنک با دمای 13تا 16درجۀ سانتیگراد قرارداد تا خنکی محیط، فعالیت گیاه را کاهش دهد و عمل تبخیر کم شود. این کار کمک زیادی به سازگاری میکند. بهتر است از تابش مستقیم نور آفتاب به گیاه، حتی اگر گیاه طالب نور زیاد باشد، جلوگیری کرد. چون نور مستقیم آفتاب موجب افزایش فعالیت گیاه میشود؛ در نتیجه به آب بیشتری احتیاج پیدا میکند. تا سه ماه پس از خرید، از دادن کود شیمیایی به گیاه باید خودداری کرد. ِ چون هنگام خرید، در خاک گلدان، به اندازۀ کافی کود هست و بر اثر تغییر شرایط محیط، کمی از رشد گیاه کاسته میشود؛ در نتیجه مواد کمتری مصرف میشود. اضافه کردن کود در این زمان کاری بیهوده است.
اصول سمپاشی گیاهان آپارتمانی
با فراهم کردن شرایط محیطی مانند ِ نور، رطوبت محیط، آبیاری به موقع، خاک مناسب، تغذیۀ کافی، درجۀ حرارت مناسب، آفتهای گیاهی نخواهند توانست به گیاهان آسیبی وارد کنند. از زمانی که یک بذر در داخل خاک قرار میگیرد تا زمانیکه از خاک بیرون می آید و شروع به رشد و نمو میکند و حتی در زمان جمع آوری محصول و پس از آن (حمل ونقل و انبارداری) ممکن است گیاه یا محصول مورد حمله موجودات مزاحم قرار گیرد. این عوامل گیاه را با ضعف و کندی رشد مواجه میکنند و کیفیت و کمیت محصول را پایین میآورند و به طور کلی عملکرد در واحد سطح را کاهش میدهند. در گیاه پزشکی اصل بر این است که وقتی جمعیت آفات به حدی برسد که زیان اقتصادی آن بالا باشد، سم پاشی ضرورت پیدا میکند. با وجود اینکه استعمالّ ترکیبات سمی زیانهای بسیاری به جا می گذارد، اما هرساله هزاران تُن از این مواد مصرف میگردد. امروزه استفاده از این ترکیبات درکشاورزی عامل اساسی و مهمی درکاهش خسارت آفات شناخته شده است وِ آخرین روش کنترل برای رسیدن به نتیجۀ نهایی محسوب میشود.
آفات گیاهی
گروهی از جانوران هستند که با حمله به قسمتهای مختلف گیاه، خسارت اقتصادی به گیاه یا محصول وارد میکنند. در این حالت معمولاً گیاه از بین میرود یا عملکرد بازارپسندی محصول به نحو چشمگیری کاه مییابد. از کل خسارتهای وارد شده به محصولات کشاورزی، حدود 30درصد آنها ناشی از آفاتاند. بخش عمدهای از آفات را حشرات تشکیل میدهند. حشرات با جویدن یا با فروبردن خرطوم خود به داخل بافت
گیاهان، باعث صدمه زدن و اختلال در فعالیتهای حیاتی آنها میشوند. از این رو آنها را در سه گروه زیر تقسیم میکنند.
1- آفتهای تغذیه کننده از شیرۀ گیاهان یا آفتهای مکنده: این نوع آفتها به کمک خرطومهایی که دارند، شیرۀ گیاهان را می مکند و باعث کم شدن رشد گیاهان میشوند و ظاهر آنها را ناپسند میکنند (مانند شته ها و مگس سفید گلخانه ای.)
2- آفتهای برگ و ساقه خوار: این دسته از آفتها دارای آرواره اند و اندامهای گیاهی مانند ساقه و برگها را میخورند و باعث خشک شدن گیاهان میشوند (مانند تریپسها و شبپره.)
3- آفتهای خاکزی: این نوع آفتها به اندامهای زیرزمینی گیاهان مانند ریشهها، غده ها، پیازها یا برگهای نزدیک به سطح خاک صدمه وارد میکنند (مانند خرخاکی، کرمهای حلقوی، لارو مگسها و حلزونها.)
بازدید مرتب از سطح زیرین برگهای جوان و سایر برگهای گیاهان آپارتمانی، شما را از حملۀ شته ها و مگسهای سفید آگاه میکند قبل از خرید گیاهان آپارتمانی دقت کنید که برگهای گیاهان، خشک نباشند و آفت نداشته باشند. زمانی میتوانید گیاه را از نظر ابتلا به آفت بازدید کنید که برگها وگلهای پیر را، که به طور طبیعی پژمرده شده اند، حذف کرده باشید.
سمپاشی و حشره زدایی از اطراف گلها
قبل از انتخاب سم برای سمپاشی، به نکاتی که متخصصان گیاهپزشکی و سمشناسی در مورد هر سم بیان میکنند، باید توجه کرد. با انجام این توصیه ها که برخی از آنها بر روی برچسب قوطی یا بشکۀ سموم نوشته شده است و برخی دیگر را باید قبل از انجام عملیات سمپاشی از کارشناسان مربوط پرسید، میتوان با کمترین هزینه بهترین نتیجه را از عملیات سمپاشی گرفت و در عین حال، برای طبیعت و موجودات زنده نیز کمترین مشکل را ایجاد کرد. برای محلولپاشی به طور عمومی از سمپاشها استفاده میشود.
استفاده از سموم در مبارزه با آفات و حشره زدایی
1- سموم گیاهی: از مدتها پیش استفاده از عصارۀ تنباکو برای دور کردن و کشتن آفات مرسوم بوده است. به طور کلی، سموم گیاهی از مواد گیاهی به دست می آیند. معروفترین سموم این گروه امشی است که برای تهیۀ آن در کارخانجات سم سازی، عصارۀ به دست آمده از گلهای پیرتر را با نفت مخلوط میکنند. امشی برای انسان و سایر جانوران خونگرم درشرایط سمپاشی کم خطر است و در مبارزه با حشرات خانگی تأثیر مطلوبی دارد.
2- روغن های معدنی: برای مبارزه با آفات، استفاده از روغنهای معدنی نیز رایج است. به این منظور باید روغن آنها را به صورت مخلوط در آب به کار برد. برای اختلاط بهتر روغنها در آب، از صابون معمولی استفاده میشود. نفت که برای سمپاشی مرغداری ها و دامداری ها آمیخته با سموم مصرف میشود، نمونه ای از روغنهای معدنی است. همچنین پارافین مایع که برای ماندگاری بیشتر سموم بر روی گیاه به سموم شیمیایی اضافه میشود و معمولاً در سمپاشی های زمستانه علیه شپشک های نباتی، تخم کنه ها و حشرات استفاده میشود، از این نوع سموم است. طرز تأثیر روغنهای معدنی بر روی حشرات به اینگونه است که این روغنها، پس از شکسته شدن و تبخیر آب، به شکل ورقه های نازکی بدن حشره را احاطه میکنند و با مسدود کردن منافذ تنفسی، باعث خفه شدن حشره میشوند. ضمناً مخلوط روغنها با سموم موجب افزایش قدرت کشندگی ترکیب میگردد. روغنها دارای مزایایی از جمله اقتصادی بودن مصرف، کمخطر بودن برای انسان و بروز نکردن مقاومت در حشرات و کنهها هستند.
3- سموم آلی: به سمومی اطلاق میشود که در کارخانجات تولید سم از مواد شیمیایی آلی، به طور مصنوعی ساخته میشوند و نوع حشره کش آنها در چهار دسته قرار میگیرند: حشره کشهای کلره، فسفره، کارباماتی و پیرتروئیدی.
الف) حشره کش های کلره: ّ اثر سمی این ترکیبات مدت زیادی روی محصولات کشاورزی و در محیطزیست باقی میماند. مصرف این سموم در مزارع و باغهایی که محصول آنها زود برداشت میشود، باید با احتیاط بیشتری صورت گیرد. از ویژگیهای این سموم دوام طولانی آنهاست؛ به طوریکه روی گیاه و محصول به مدت طولانی میمانند و اگر به طریقی به بدن انسان یا دام وارد شوند، در بافتهای چربی بدن ذخیره میگردند و برای مدت زیادی باقی میمانند و در نهایت مسمومیت ایجاد میکنند. همین مسئله باعث شده است امروزه کاربرد بسیاری از سموم کلره، از جمله د.د.ت منسوخ گردد و تولید و استفاده از آنها ممنوع شود. از طرفی، قدرت حلالیت این سموم در آب بسیار اندک است. از جملۀ این سموم آندوسولفان را میتوان نام برد.
ب) حشره کش های فسفره: ویژگی ترکیبات فسفره آن است که فعالیت سلسله اعصاب حشرات را مختل میکنند و باعث فلج و مرگ آفات می شوند. سموم فسفره، مسمومیت های شدیدی ایجاد میکنند، ولی برخلاف سموم کلره، در بافتهای بدن ذخیره نمیشوند. به طور کلی، سموم فسفره پرخطرتر از سموم کلره اند ولی دوام آنها کم است و زود تجزیه میشوند.
ج) حشره کش های کارباماتی: این سموم از نظر نحوۀ تأثیر شبیه سموم فسفره اند. در بدن به سرعت از بین میروند و از طریق ادرار دفع میشوند و در بافتهای چربی نیز جمع نمیگردند. کاربامات ها کمخطرتر از سموم فسفره اند. از این دسته میتوان سوین را نام برد.
د) حشره کش های پیرتروئیدی: این دسته از سموم، دارای قدرت کشندگی شدید علیه حشرات و با سمیت اندک علیه پستانداران استفاده میشوند. ترکیبات پیرتروئیدها برای کنترل آفات پسته، پنبه، چغندرقند، نیشکر، سبزیجات، درختان میوه و همچنین حشرات خانگی و انباری توصیه میشود.
دستورالعمل ها و نکات ایمنی در سم پاشی (قبل، حین و بعد از سم پاشی)
سم را مطابق نسخۀ گیاه پزشک از فروشگاه های مجاز تهیه کنید. به راهنمای استفاده از سم (برچسب روی سم) دقت کنید.
استفاده از سموم شیمیایی در منازل توصیه نمیشود و بهتر است از روشهای مکانیکی استفاده شود.
چنانچه سم از سال قبل مانده، نباید دارای رسوب، ذرات معلق و کلوخه باشد و یا تغییر رنگ نداده باشد.
قبل از سمپاشی از سالم بودن و آببندی کلیۀ قسمتهای سمپاش اطمینان حاصل کنید.
قبل از سمپاشی، از لباس مناسب، ماسک بینی، عینک و دستکش استفاده کنید.
در صورت احساس خارش در بینی به سرعت محل سمپاشی را ترک کنید.
باید حداقل 6ساعت قبل از بارندگی سمپاشی انجام شده باشد.
گیاهان را خارج از منزل و هنگام عصر سمپاشی کنید. اگر گیاهان دارای گلاند، پیش از سمپاشی روی آنها را با نایلون بپوشانید.
از ریختن محلول سم در آبهای جاری، محل آبشخور حیوانات و علوفۀ دامها پرهیز کنید.
در حین انجام سمپاشی سم را بو نکنید، سیگار نکشید، از خوردن و آشامیدن بپرهیزید.
در باد ملایم و در جهت باد سمپاشی کنید. در باد شدید سمپاشی را متوقف کنید.
بعد از سمپاشی استحمام کنید و لباس خود را عوض کنید.
از ظروف خالی سم دوباره استفاده نکنید. ظروف شیشهای خالی سم را بشکنید و هرگز کنار نهر آب رها نکنید.
تکثیر گیاهان
لذت کار با گیاهان آپارتمانی زمانی است که خودتان در منزل به تولید گیاهان دلخواه خویش اقدام کنید. برای تکثیر گیاهان، روشهای مختلفی وجود دارد، اما همیشه همۀ روشها برای تکثیر یک گیاه مناسب نیست.
مفهوم تکثیر گیاه
تکثیر یعنی ایجاد یک گیاه کامل از گیاه مادری که به روشهای مختلف میتوانید آن را انجام دهید. گیاهان آپارتمانی اکثراً در دو فصل بهار و تابستان تکثیر میشوند. تکثیر گیاهان از دو طریق جنسی (دانه یا بذر) و غیرجنسی یا رویشی (قلمه، ریزوم، پیاز و)… انجام میگیرد. تکثیر به روش جنسی که دربارۀ گیاهان آپارتمانی خیلی کمکاربرد دارد، از طریق کاشت بذر انجام میگیرد و بیشترین کاربرد را در تولید گیاهان باغچه ای دارد. در تولید گیاهان آپارتمانی روش تکثیر غیرجنسی بیشترین کاربرد را دارد و از طریق رشد و نمو و تکامل قسمتهای مختلف گیاه امکانپذیر است.
روش های تکثیر گیاهان
همانطورکه گفته شد، گیاهان را به دو روش جنسی و غیرجنسی تکثیر میکنند. تکثیر به روش جنسی از طریق کشت بذر انجام میگیرد. برای این منظور میتوانید از جعبۀ کشت برای تهیۀ نشای گل استفاده کنید یا اینکه پس از گرم شدن هوا، در بهار بذرها را در باغچه بکارید. در تکثیر به روش غیرجنسی برای تولید و ازدیاد گیاهان از اندامهای آنها استفاده میکنند که عبارت اند از: قلمه زدن، استفاده از ساقۀ رونده (خزنده،) استفاده از پاجوش، استفاده از پیاز مطب ّ قو توپر، خوابانیدن، غده (ریشه و ساقه های غدهای،) تقسیم بوته و پیوند زدن قلمه زدن، معمولیترین روش ازدیاد غیرجنسی است.
استفاده از قلمه (قلمه زدن:) یک ِ راه ِ معمول برای تکثیر ِ گیاهان، قلمه زدن ِ آنها و قرار دادن قلمه در آب به من ِ ظور ریشه زایی است. این کار معمولاً به عنوان «ریشه ِ زایی گیاه» و یا «رشد دادن قلمه ها» شناخته میشود.
قلمه: مکانی است که برای حفظ رطوبت قلمه و ایجاد شرایط مناسب برای رشد ریشه، از آن بستر کشت استفاده میکنند. قلمه ها پس از جدا شدن از گیاه اصلی، به منظور ریشه دار شدن باید در بستر مناسب قرار گیرند. یک محیط کشت مناسب قلمه باید دارای قدرت نگهداری آب کافی، نفوذپذیری برای اکسیژن، ایجاد یک محیط تاریک در ته قلمه و عاری از آفات و امراض باشد. قلمه های تهیه شده از پایه های مادری که مواد غذایی کافی دارند، برای ریشه زایی مناسب هستند. با شروع ریشه زایی، اضافه کردن کود مایع به محیط کشت افزایش قابل توجهی در ریشه زایی دارد. از محیطهای کشت مختلف مانند خاک، ماسه، تورب، ورمیکولیت، پرلیت و آب و یا مخلوط آنها در ریشه زایی قلمه ها استفاده میشود. یکی از محیطهای پرکاربرد، محیط کشت ماسه است که برای ریشه دار کردن گیاهان ارزش خاص دارد. گیاهان آپارتمانی را با روش قلمه زدن میتوان تکثیر کرد. این روش برای بسیاری از گیاهان دیگر نیز مناسب است. قلمه ها از ساقه، برگ و ریشه گرفته میشود. قلمۀ ساقه بهترین قلمهای است که از گیاهان برداشت میشود.
افزایش فیلودندرون با قلمه
شرح عملیات:
1- چند گیاه از گونۀ فیلودندرون تهیه کنید
2- پس از آماده کردن وسایل لازم لباس کار بپوشید..
3- سرشاخه هایی از فیلودندرون را به اندازه هایی ببرید که دستکم دو گره داشته باشد.
4- برگها را بچینید. فقط یک برگ روی آن باقی بگذارید.
5- قلمه ها را در بستر مناسب قلمه بکارید. روی آنها پوشش پلاستیکی قرار دهید. خاک را مرطوب نگه دارید.
6- پس از ۴هفته که قلمه ها ریشه دار شدند، آنها را در بستر خاک گلدانی بکارید.
7- شرایط محیطی را براساس آنچه گفته شد، فراهم کنید.
8- گزارش انجام کار را در کلاس ارائه دهید.
تکثیر کاکتوس ها از طریق قلمه زدن
شرح عملیات:
1- فصل قلمه زدن، بهار و تابستان است. برای این کار دستکش را دست کنید و یک قلمه از کاکتوس بگیرید. باید دقت کنید اگر قلمه رسیده باشد با حرکت دادن آن درجهات مختلف بهراحتی جدا میشود.
2- قلمه های جدا شده را چند روزی در مکانی دور از نور مستقیم خورشید قرار دهید تا محل جدا شدۀ آن قدری خشک شود.
3- توجه داشته باشید بعضی از کاکتوسها تیغه ای بسیار ریزی دارند که خیلی سریع وارد دست شما میشوند و خارج کردن آن بسیار مشکل است. برای جلوگیری از این آسیب حتماً از دستکش استفاده کنید.
4- بستر خاک قلمه را آماده کنید (ماسۀ درشت، خاک برگ پوسیده و خاک باغچه به نسبت مساوی.)
5- قلمه را محکم و راست درخاک گلدان بکارید.
6- پس از چند روز آن را آبیاری کنید.
7- قلمه ها را عمیق نکارید، چرا که ممکن است در هنگام آبیاری پوسیده شوند.
8- اگر قلمه ها بزرگ هستند، پس از کاشت اطراف آن را سنگریزه بریزید تا باعث محکم شدن قلمه در خاک گردد.
9- پس از کاشتن، انگشتانتان را در اطراف قلمه قدری فشار دهید و گلدان را در سایه دور از جریان باد قرار دهید.
استفاده از پاجوش: روی ریشۀ بعضی از گیاهان، جوانه های نابه جایی درون خاک ایجاد میشود و پس از رشد، شاخه هایی تولید میکنند که از خاک بیرون آمده و پاجوش نامیده میشوند. میتوان خاک را کنار زد و آنها را با مقداری ریشه خارج کرد و به طور مستقل پرورش داد. بسیاری از درختان و درختچه های زینتی را از طریق پاجوش تکثیر میکنند و شما میتوانید با استفاده از این روش گیاهان جدید زیادی به دست آورید انواع کاکتوسها و بسیاری از گیاهان دارویی از این طریق تکثیر میشوند.
جدا ساختن پاجوش از گیاه مادری و کشت آن در محیط کشت
مواد و وسایل موردنیاز:
گلدان حاوی یک گیاه مانند آلوئه ورا همراه با پاجوش، بیلچه، گلدان خالی، خاک مناسب گلدان (ماسه و خاک برگ،) چاقوی مخصوص.
شرح عملیات:
1- لباس کار خود را بپوشید و زیر نظر هنرآموز، وسایل لازم را آماده کنید.
2- ابتدا زهکشهایی در گلدان کاشت ایجاد کنید، سپس مقداری سنگریزه در کف آن بریزید و بعد از مخلوط کردن مقداری ماسه و خاک برگ، آن را در گلدان تقریباً تا نصف بریزید.
3- پاجوشها را انتخاب کنید. به وسیلۀ یک چاقوی تمیز پاجوش را از گیاه مادری همراه با ریشه جدا کنید و بهآرامی در گلدان آماده شده بکارید. دقت کنید که پاجوشها همراه با ریشه باشند. پاجوشهای سالم و عمودی را برای تکثیر انتخاب کنید. کلید موفقیت این روش در این است که هرگز پاجوشهای خیلی جوان را انتخاب نکنید و عمل تکثیر را دقیق و درست انجام دهید.
4- گلدان را درمحیط مناسب و نور غیرمستقیم قرار دهید و به فاصلۀ هر 1٢تا 1۴روز یکبار آن را آبیاری کنید. بهترین حالت برای آبیاری آلوئه ورا زمانی است که خاک آن کاملا خشک باشد.
5- گلدان مادر را بازسازی کنید و روی ریشه، خاک اضافه کنید و محل جوانه ها را بپوشانید و به آرامی پای پاجوش خاک اضافه کنید.
استفاده از ساقۀ خزنده یا رونده: ساقه های رونده، ساقه های هوایی اند که از طوقۀ گیاه (محل اتصال ساقه به ریشه) منشعب میشوند و معمولاً در سطح خاک میخزند و مواد غذایی خود را ازگیاه اصلی به دست می آورند. برای تکثیر آن به طریق زیر عمل کنید:
جدا ساختن گیاهچه های جوان از ساقه های رونده
شرح عملیات:
1- پس از آماده کردن وسایل لازم و پوشیدن لباس کار و دستکش، گیاهچه های کوچک تولید شده بر روی ساقه های رونده گیاهی را به دلخواه انتخاب کنید.
2- گیاهچه های جوان (گیاه دختری) را از گیاه اصلی یا مادر جدا کنید.
3- گیاهچه ها را در محیط خاک مناسب گلدان که از قبل آماده کرده اید، برای ریشه زایی کشت و سپس آبیاری کنید.
استفاده از پیاز ُمطبق و توپر: برخی گیاهان اندامهای ویژه و تغییر شکل یافته ای دارند که از آن برای ذخیرۀ مواد غذایی، حفظ بقای گیاه و تولیدمثل خود استفاده میکنند. پیاز (سوخ) و پیاز توپر اندامهای دارای ساقۀ گوشتی و تغییر شکل یافته ای هستند که هر سال به طور طبیعی پیازچه هایی در کنار پیاز اصلی تولید میکنند که با جداسازی آنها از پیاز اصلی، تکثیر به روش جداسازی انجام میشود. پیاز معمولی به صورت ورقهورقه است؛ در حالی که پیاز توپر یک تکه ای است و ورقهای نیست. معمولاً لازم است پیازچهها را به مدت 3ـ ٢سال کشت کرد تا پیازهایی با قطر مناسب برای تولید شاخۀ گلدهنده حاصل شود. اغلب گیاهان پیازی چند ساله بوده و برخی از آنها زینتی هستند؛ نظیر آماریلیس و نرگس و یا پیاز خوراکی که همگی دارای پیاز ورقه ای اند و پیازهای گلایول و زعفران که دارای پیاز توپر هستند.
کاشت پیاز (سوخ) لاله و سنبل درگلدان و ظرف آب
این دو گل در سفرۀ هفتسین بسیاری از ایرانیها دیده میشود همچنین هر ساله میلیونها لاله و سنبل در بوستانها کاشته میشود. گلهای بریدۀ آنها نیز خواستاران زیادی دارد. برای افزایش و تکثیر، سوخ آنها را میکارند.
شرح عملیات:
1- لباس کار خود را بپوشید. وسایل مورد نیاز را آماده کنید (سوخ استاندارد و گلدان، مخلوط خاکی ویژۀ کاشت، پیاز گل به مقدار مورد نیاز)
2- با بیلچه گلدانها را تا نیمه پر کنید.
3- پیاز را درون آن به صورت سر بالا قرار دهید. گلدان را پر کنید به طوری که نوک پیاز از خاک بیرون باشد.
4- گلدانهای کاشته شده را در فضای آزاد قرار دهید. آنها را کنار هم بچینید
5- روی آنها تا ارتفاع 10سانتیمتر خاک پوش بریزید. از شلتوک برای خاکپوش استفاده کنید.
6- با شیلنگ و سر آبپاش ریز، گلدانها را آبیاری کنید.
کاشت سیرچه: سیر را در مناطقی که از زمستانهای سرد و طولانی برخوردار است، به صورت یک محصول بهاره کشت میکنند و در مناطقی با زمستانهای ملایمتر به صورت یک محصول پاییزه در مهر و آبان کشت میکنند. عملکرد محصول در کشت پاییزه بهتر از کشت بهاره میباشد.
شرح عملیات:
1- ابتدا سیرچه را از پیاز سیر جدا کنید. برای اینکار ابتدا سیرچه ها را دستچین کنید. سیرچه های بزرگ، بدون علایم بیماری و سالم را برای کاشت انتخاب کنید.
2- سیرچه های انتخاب شده را با یک قارچکش مناسب ضدعفونی کنید.
3- محیط کشت را آماده سازی کنید (فاصلۀ خطوط کشت در حدود ٢۵تا ۴0سانتیمتر و فاصلۀ هر سیرچه از یکدیگر 7تا 10سانتیمتر و عمق مناسب سیر 3تا ۵سانتیمتر است.)
4- سیرچه را طوری در خاک قرار دهید که نوک سیرچه به سمت بالا و انتهای سیرچه به سمت پایین قرار گیرد.
5- استفاده از خوابانیدن: یکی دیگر از روشهای تکثیر غیرجنسی گیاهان، روش خوابانیدن شاخه است. در این روش شاخه های گیاه مادری را خم میکنند تا قسمتی از آن با خاک پوشیده شود و انتهای شاخه از خاک بیرون باشد. قسمت زیرزمینی شاخه ایجاد ریشه و قسمت بیرون آمده از خاک تولید شاخه و برگ جدید میکند. اگر قسمتی از شاخه که در زیر زمین قرار دارد، زخمی شود، ریشه دهی آسان خواهد بود. در خوابانیدن ساده از شاخه های یک ساله در طی دورۀ استراحت پایه های مادری یعنی در اواخر پاییز و یا اوایل بهار استفاده میشود. در بعضی از مکانها برای ازدیاد میتوان گلدانهای کوچکی تهیه کرد و در کنار گلدان مادری قرار داد و سپس ساقه های رونده را در گلدان کنار گیاه مادری کاشت و پس از شروع رشد در آنها گیاهکها را از مادر جدا کرد. خوابانیدن روشهای گوناگونی دارد ولی دو روش عمده در ازدیاد گیاهان باغچه ای و آپارتمانی به کار میرود که عبارت اند از: 1ـ خوابانیدن ساده در بعضی از گیاهان باغچه ای مثل پیچ امینالدوله و یاس ٢ـ خوابانیدن هوایی یا چینی در گیاهان آپارتمانی مثل فیکوس الاستیکا و کروتون. در روش خوابانیدن ساده، از هر شاخۀ خوابانیده شده فقط یک گیاه حاصل میشود. این روش میتواند برای برخی گیاهان آپارتمانی و همچنین تعدادی از گیاهان چوبی استفاده شود.
خوابانیدن به روش ساده
شرح عملیات:
1- لباس کار بپوشید و مواد و وسایل لازم را به محل مورد نظر منتقل کنید.
2- یکی از بوته های مورد نظر را انتخاب کنید.
3- یکی از شاخه های تازه و سالم دارای بنیۀ بالا و قابل انعطاف را انتخاب کنید.
4- به آرامی و با دقت لازم ساقه را به سمت پایین خم کنید بهگونهای که حدود ٢0تا ٢٨سانتیمتر از ساقه در تماس مستقیم با زمین قرار گیرد.
5- گودالی به عمق 7تا 10سانتیمتر در زیر قسمتی از ساقه که میخواهد در تماس با خاک قرار گیرد، ایجاد کنید.
6- زیر محل تماس ساقه را با ماسه، پیت و یا خاک باغچه و ماسه آماده کنید.
7- برگهای زیر شاخه را در آن قسمتی که محل تولید ریشه است، حذف کنید.
8- چاقو را با محلول قارچکش ضدعفونی کنید و زخم کمعمقی در سطح زیرین ساقه ایجاد کنید (میتوان محل زخم را با هورمون ریشه زای رقیقشده ترمیم کرد و سپس با قاب Uشکلی ساقۀ مورد نظر را در گودال خواباند.)
9- روی ساقه را که داخل گودال برای ریشه زایی قرار داده شده است، با خاک مناسب بپوشانید.
10- در طول دورۀ ریشه زایی ساقه و خاک را مرتب خیس کنید (از دادن آب زیاد خودداری کنید.)
بعد از چندین ماه ریشه های نابهجا در قسمت زخم شده ظاهر میشود. ِ در اوایل سال بعد، زمانی که گیاه هنوز فعالیتش را شروع نکرده، خاک را کنار بزنید و گیاه را همراه با ریشه های تشکیل یافته از گیاه مادری با قیچی تیز جدا کنید و در محل جدیدی از باغچه بکارید.
تقسیم بوته: در بعضی ازگیاهان آپارتمانی مانند نخل مرداب و سرخس و بعضی از گیاهان باغچه ای مانند داوودی، تعداد زیادی ساقه از یک دسته ریشه (به شکل بوته) خارج میگردد و بعد از چند سال تعداد ساقه ها بیشتر میشود. تقسیم بوته زمانی انجام میشود که گلدان بسیار پر باشد. در این زمان و در اوایل بهار اقدام به تکثیر گیاه از طریق تقسیم بوته کنید.
تکثیر گیاه آگلونما با تقسیم بوته
شرح عملیات:
1- گیاه را به همراه ریشه از خاک خارج کنید.
2- سپس با چاقویی تیز آن را به چند قسمت مساوی تقسیم کنید به طوری که هر قسمت دست کم دارای ریشه های کافی و یک یا چند ساقه یا جوانه و برگ باشد.
3- هر قسمت از بوتۀ گیاه راکه یک گیاه کامل است، در گلدان یا در باغچه (بستگی به نوع گیاه دارد) بکارید. سپس آن را آبیاری کنید.
پیوند زدن: نوعی تکثیر است که در آن، شاخه یا جوانۀ گیاهی که «پیوندک» نامیده میشود، بر روی گیاه دیگری که پایه نام دارد و با پیوندک سازگار است، به طریقی قرار میدهند که محل پیوند به هم جوش بخورد و مانند گیاهی مستقل به رشد خود ادامه دهد پیوند زدن در گیاهان آپارتمانی کمتر متداول است و فقط در بعضی ازگونه های کاکتوس و گیاه باغچه ُ ای رز به کار می رود. بهترین نوع پیوند برای رز، پیوند جوانه است که از پیوند یک جوانۀ پیوندک بر روی پوست شاخه به منزلۀ پایه انجام میگیرد و سپس محل پیوند را با نوارهای مخصوص پیوند میبندند موقع انجام این نوع پیوند زمانی است که گیاه فعال است و پوست به راحتی از چوب جدا میشود؛ یعنی اواخر اردیبهشت و اوایل خردادماه. پیوند جوانهای که در رز بیشترین کاربرد را دارد، پیوند جوانۀ شکمی یا ( Tشکل) نامیده میشود. در مناطقی که رطوبت هوا زیاد است، برای جلوگیری از وارد آمدن صدمات حاصله از رطوبت و بارندگی به پیوند، شکاف پیوند Tرا به طور معکوس روی پایه ایجاد میکنند.
تکثیر گل رز با پیوند زدن (پیوند )T
شرح عملیات:
1- با نوک چاقوی پیوندزنی بر روی شاخه ای که میخواهید پیوند بزنید، در محل مناسب یک شکاف افقی بزنید به طوری که فقط پوست بریده شود.
2- یک شکاف عمودی درست از وسط شکاف افقی ایجاد کنید (برشی به شکل Tروی شاخه درست میشود.)
3- پیوندک حاوی جوانه را از شاخهای که قبلا آماده کرده اید، با چاقویی تیز از شاخه جدا کنید (چنانچه در پشت پیوندک قسمتی از چوب شاخه باقیمانده باشد، آن را با حرکت آهستۀ ناخن از پیوندک جدا کنید.)
4- پیوندک را در شکاف محل برش پایه بگذارید به طوریکه پوست پیوندک کاملا به دیوارۀ شاخۀ پیوند بچسبد (توجه کنید نگهداشتن دمبرگ بر روی جوانۀ پیوندک ضروری است.)
5- لبه های دو پوست ساقه را بر روی پیوندک بگذارید و با نوار پلاستیکی محل پیوند را ببندید.
6- بعد از یک هفته اگر پیوندک سبز باشد و دمبرگ خشک شده باشد و با فشار انگشت بیفتد، عمل پیوند با موفقیت انجام گرفته است. اگر پیوندک تغییر رنگ داده باشد و قهوه ای شود و دمبرگ خشک شده باشد و به آن بچسبد و جدا نشود، عمل پیوند با موفقیت انجام نگرفته است.
غده (ریشه یا ساقه های غده ای:) ریشه های بعضی از گیاهان مواد غذایی را در خود ذخیره میکنند و به صورت غده درمی آیند. غده ها دارای جوانه هایی هستند که هر جوانه یک گیاه جدید به وجود می آورد که از این ریشه ها برای تکثیر آنها استفاده میکنند؛ مانند غده های کوکب. پیازها در برخی از گیاهان مانند سیر و پیاز اندام تکثیری به شمار می آیند و با کاشت آنها پیازهای جدیدی به وجود می آیند. گیاهان دیگری مانند نعناع و زنجبیل، برگ عبایی و زنبق به وسیلۀ اندام رویشی بهنام ریزوم تکثیر مییابند. ریزومها اندوختۀ غذایی فراوانی دارند و این ریزومها در گیاهان دارویی قابل برداشت هستند. ریزوم، ساقه ای است تغییر شکلیافته، گوشتی و زیرزمینی که معمولاً بهصورت افقی در زیر زمین رشد میکند و دارای تعدادی گره، میان گره و جوانه های جانبی است و با بریدن آن میتوان ریزومهای جدید و کوچکتری را به دست آورد که با کشت آنها گیاهان جدیدی حاصل میشوند.
کاشت زنجبیل در گلدان با استفاده از ریزوم
وسایل لازم: لباس کار، بیلچه، ریزوم تر زنجبیل، گلدان با عمق حداقل 3۵سانتیمتر، ترکیب خاکی سبک با خاک رس، ماسه و کمپوست.
شرح عملیات:
1- لباس کار خود را بپوشید و مراحل زیر را انجام دهید.
2- ابتدا زهکشهایی در کف گلدان ایجاد کنید، سپس مقداری سنگریزه در کف آن ریخته و بعد مقداری ازّ ترکیب خاکی سبک و مغذی را در گلدان بریزید.
3- یک روز قبل ریزوم زنجبیل تازه و سالم را که بیش از یک جوانه داشته تهیه کنید (معمولاً از سبزی فروشیها) و سپس آن را به قطعات کوچکتری که هر قطعه حاوی چند جوانه باشد، تقسیم کنید.
4- آن را در آب ولرم به مدت یک شب قرار دهید.
5- زنجبیل آماده شده را در عمق 10سانتیمتری از سطح خاک ریخته شده در گلدان، طوری بکارید که جوانه ها رو به بالا باشند و خاک را مرطوب نگه ِ دارید (بدون اینکه آن را غرق آب کنید.) آن را در جای سایه در دمای ٢3تا ۴0درجه قرار دهید. دمای خنکتر باعث تعویق در رشد گیاه خواهد شد.
6- در ابتدا به آن کم آب دهید و سپس هنگامی که جوانه زد، آبیاری را بیشتر کنید.
7- در زمستان آبیاری را بسیار کم کنید، زیرا گیاه به خواب زمستانی میرود.
