نمایشگاه هنر ایران: شست وشوی فرش
شست وشوی فرش عملیاتی است که بر روی فرشهای کهنه و نو انجام میشود. هدف از این شست وشو، زدودن آلودگی، گرد و خاک و آثار کز دادن است. این کار به نرم شدن فرش های نو بافت، گرفتن رنگهای اضافی آنها و نیز جلا دادن و درخشان کردن الیاف فرش منجر میگردد. پس از اجرای مراحل خاک گیری، فرش ها به سالن شور(قسمتی از کارخانه که در آن فرشها شسته میشوند) انتقال مییابند. در اولین گام، آنها را به رو پهن میکنند تا آمادۀ خیس کردن شوند.
ابزار و مواد مصرفی مورد نیاز
آب پاش، شامپو، کجبیل، صابون، چکمه لاستیکی، دستگاه شلاق زنی، سطل، دستکش لاستیکی، لباس کار، فرچه، تی لاستیکی، پودر شستوشوی دستی و لباسشویی، گوشی محافظ
مراحل شستوشو :
1ـ خیس کردن
2ـ اضافه و پخش کردن مواد شوینده
3ـ شلاق زنی
4ـ آبکشی
5ـ برطرف کردن رنگ دواندگی
1ـ خیس کردن
مرحلۀ خیس کردن فرش را میتوان به دو گونه انجام داد:
الف) خیس کردن دستی (با شیلنگ)
بـ) خیس کردن به وسیلۀ لوله های نصب شده در دیواره های سالن.
برای خیس کردن قالی، آن را بر روی زمین و در جهت خواب فرش پهن میکنند و سپس آب را روی آن میپاشند. در این مرحله استفاده از لباس کار کامل (لباس و چکمه لاستیکی) برای قالی شویی ضروری است. برای آنکه آب در داخل الیاف فرش نفوذ کند با کجبیل آب روی فرش را به خورد فرش میدهند. این کار با حرکت رفت و برگشت و چپ و راست کجبیل بر روی سطح فرش انجام میشود تا فرش به طور کامل غرق آب شود. کج بیل را در شست وشوی فرشهای ظریف و حساس، فرشهای کهنه و قدیمی (که امکان آسیب دیدن آنها زیاد است) به کار نمیگیرند. هنگام خیس کردن فرشهای ظریف، نازک، کهنه و قدیمی به جای کجبیل از تی لاستیکی استفاده میشود. مدت زمان خیس خوردگی فرشها (به ویژه قالی ها،) با توجه به قدمت، نوع و جنس آنها، متفاوت است. فرشهای نو 5تا 10دقیقه و فرشهایی که احتمال رنگ پسدهی دارند، مدت زمان کمتری آبخور میشوند. فرشهایی که آلودگی و کثیفی بسیار زیاد دارند برای زمان بیشتری خیسانده میشوند تا چرک و آلودگی راحت تر و بهتر از آنها خارج شود. اگر آلودگی و خاک گرفتگی یک قالی زیاد بود، به طوریکه در داخل تار و پود آن نفوذ کرده بود، آن را برای چند روز در حوضچه های آبی که در کارخانه های قالیشویی وجود دارد، قرار میدهند. حجم آب این حوضچه آنقدر زیاد است که قالی در زیر آب غرق میشود و تقریباً نیم متر آب روی آن باقی میماند. سالن شور باید دارای کفی صاف و معمولاً از جنس سیمان و با شیب بسیار ملایم باشد. در انتهای این شیب راه آب وجود دارد که آب و پساب حاصل از شور (شست وشو) در آنجا جمع و به فاضلاب هدایت میشود.
ـ پس از خیس کردن فرشها لازم است بی درنگ شیر آب بسته شود تا از هدر رفتن بیهودۀ آب جلوگیری شود.
ـ برای قالیشویی از آب چاه استفاده میشود. در هنگام حرکت کجبیل در شست وشوی فرش توصیه میشود فشار بر روی فرش در زمان حرکت رو به جلو باشد و هنگام برگشت کجبیل نباید فشاری بر سطح فرش وارد شود. استفاده از کجبیل معمولاً به شکل گروهی انجام میشود تا سرعت کار بالاتر رود و فرشها آسیب کمتری ببینند. حرکت گروه از یک سمت و با قرار دادن کجبیل ها کنار یکدیگر آغاز میشود و همزمان به سمت دیگر میرود.
2ـ اضافه و پخش کردن مواد شوینده
براساس ویژگیهای فرش مورد نظر، مواد شوینده برای شست وشوی فرش متفاوت است. فرشهای نو، ظریف و حساس با شامپو و فرشهایی که گرد و خاک زیاد و آلودگی بیشتری دارند با پودر و شامپو شسته میشوند. چنانچه مشخص شود که پودر به فرش آسیب میرساند در شست وشوی آن از صابون استفاده میشود. برای این کار صابون رنده شده یا صابون ژلهای را درون سطلی با آب گرم به خوبی مخلوط میکنند تا مایع غلیظ و یکنواختی به دست آید. سپس مواد شوینده بر روی سطح فرشهای خیس به شکل یکنواخت پاشیده میشود. پس از آن با کج بیل یا فرچه این مواد به فرش آغشته میشود تا تمامی سطح فرش را در برگیرد و به عمق تار و پود (به ویژه در قالیها به داخل پرزها) نفوذ کند. حرکت کجبیل در هنگام شست وشوی فرش مانند حرکت آن در هنگام خیس کردن فرش است. چنانچه از شامپو یا مایع غلیظ صابون برای شست وشوی فرش استفاده شود این مایع به وسیلۀ آب پاش (با سر سوراخ درشت) بر روی سطح فرش ریخته و سپس پخش میشود. شامپوی به کار گرفته شده در کارخانه های قالیشویی در بشکه های بزرگ و با غلظت زیاد است. به همین دلیل پیش از ریختن شامپو در آبپاش، آن را به تناسب نیاز با آب رقیق میکنند. برای براق و نرمتر شدن قالی، پس از شست وشوی مرحلۀ اول با پودر (که از آلودگی و کثیفی پاکیزه میشود) یک مرحله نیز آن را با شامپو شست وشو میدهند. لازم به ذکر است که عملیات شست وشو نه تنها بر روی فرش بلکه بر پشت آن نیز به همین شکل انجام میشود.
3ـ شلاق زنی
شلاق زنی یکی از مراحل مهم، حساس، خطرناک و قابل توجه شست وشوی فرش است. علاوه بر کج بیل امروزه برای سرعت بخشیدن به کار از دستگاه برقی شلاق زنی که دارای تسمه های لاستیکی متعدد در درون محفظه ای است استفاده میکنند. در این مرحله با استفاده از نیروی مکانیکی این دستگاه ضربه های پیاپی به فرش وارد میشود. این ضربه ها باعث میشوند تا مواد شوینده، ضمن بهتر عمل کردن، به عمق تار و پود فرشها نیز نفوذ کنند و آلودگی ها به راحتی خارج شوند. معمولاً از دستگاه شلاق زنی برای قالی های نوبافت، دارای تراکم بالا با پشم پرتاب و قالی های خیلی کثیف و با استحکام بالا استفاده میشود. شلاق ِ زنی تنها بر روی پرزدارقالی ها انجام میشود و از آن دستگاه، بسیار به ندرت و در موارد خاص بر پشت قالی استفاده میشود. دستگاه شلاقزنی با برق سه فاز کار میکند. هنگام اتصال جریان برق، الکتروموتور آن میله هایی را که تسمه های لاستیکی به آن متصل شده است، به سرعت به گردش درمی آورد. بدنۀ دستگاه دارای دو چرخ در طرفین، یک چرخ در عقب و یک دسته در بالاست. برای جلوگیری از پرتاب آب و کف به بالا روی میله و تسمه ها محفظه ای قرار دارد. کاربر پیش از به کارگیری این دستگاه لازم است لباس کار و چکمۀ لاستیکی بپوشد و از گوشی محافظ استفاده کند زیرا هنگام کار صدای بسیار بلند این دستگاه آزاردهنده است. سیم برق این دستگاه، به دلیل آنکه کف سالن شور همواره خیس است، از بالا به وسیلۀ فنری آویزان میشود. این سیم هیچگاه با زمین تماس نمییابد. کلید روشن کردن این دستگاه بر روی دستۀ آن قرار دارد. پس از اتصال دوشاخۀ سیم برق دستگاه به پریز، دستگاه در کف سالن (روی فرشها نباشد) روشن میشود، سپس از سمت عرض بر روی فرشهایی که کنار یکدیگر پهن و خیسانده شده اند، به صورت یکنواخت و بدون توقف، حرکت داده میشود. حرکت دستگاه باید به شکل مارپیچ در ردیف های کنار هم باشد. تشخیص استفاده از این دستگاه و ضرورت اقدام به شلاق زنی برای انواع فرش، به وسیلۀ افراد ماهر و حرفهای انجام میشود.
همچنین حرکت این دستگاه بر روی فرش همواره از یک سمت بوده و هیچ گاه به صورت رفت و برگشتی نیست. در هنگام کار با دستگاه شلاقزنی باید مراقب بود که دستگاه در قسمتی از قالی مکث نکند، زیرا باعث از بین رفتن پرزهای آن میشود. همچنین باید مراقب بود تا ریشه ها در لبه های بالا و پایین قالی وارد دستگاه نشوند (دستگاه بر روی ریشه ها نرود. پس از پایان شست وشوی فرش برای تمیز کردن ریشه های فرش از فرچه های دستی و مواد شوینده استفاده میشود. در این مرحله فرد باید دستکش لاستیکی در دست داشته باشد تا از آسیب رسیدن به پوست دست جلوگیری شود. آب در دین اسلام یکی از مطهرات است. یعنی به وسیلۀ آن میتوان اشیا و مکانهای نجس را پاکیزه و طاهر نمود. از آنجایی که مکان نمازگزار باید پاک و مطهر باشد. آبکشی فرشها و کر دادن آنها امری بسیار مهم و اخلاقی به شمار میرود.
4ـ آبکشی
پس از یک یا چند مرحله شستن فرش(بسته به شدت آلودگی و نیاز فرش)، آبکشی آن آغاز میشود. البته پس از هر مرحله از شستن فرش یکبار آبکشی با هدف خارج کردن آلودگی و مواد شوینده از درون فرش انجام میشود. اما در پایان کار نیز مرحلۀ آبکشی نهایی وجود دارد. پس از پایان یافتن شست وشوی فرش برای خارج کردن کامل مواد شوینده، آبکشی بهوسیلۀ شیلنگ یا لوله های تعبیه شده در سالن شور انجام میشود. در این مرحله آب را به روی فرش هدایت میکنند و به وسیلۀ کج بیل مواد شویندۀ باقیمانده را از فرش خارج میسازند. این کار آنقدر تکرار میشود تا از خروج تمام مواد شوینده موجود در فرش اطمینان حاصل گردد و آب تمیز از آن خارج شود. حرکت کج بیل در جهت خواب فرش به گونه ای انجام می شود تا آب کاملا از فرش خارج شود. پس از آبکشی روی فرشها، آنها پشت و رو میشوند و پشت فرشها نیز به همین شکل آبکشی میشود.
5ـ برطرف کردن رنگ دواندگی
جدا شدن و خروج رنگهای تیره از روی الیاف فرش و وارد شدن و نشستن آنها بر روی الیافی که رنگهای روشن دارند را رنگ دواندگی مینامند. رنگ دواندگی به دلیل نبودن ثَبات رنگی در فرش اتفاق میافتد. این حالت گاهی برای فرش هایی که قبلا شسته شده اند اتفاق میافتد. گاهی هم در هنگام خیس کردن فرشها برای شست وشو روی میدهد. فرشهایی دچار رنگ دواندگی میشوند که الیافشان با رنگهای شیمیایی رنگ شدهاند. افراد حرفهای در شست وشوی فرش با نگاه کردن به فرشها میتوانند ثبات رنگی آنها را تشخیص دهند. برای از بین بردن رنگ دواندگی در فرش از مواد شیمیایی رنگ بَر، از قبیل کلر و هیدرو سولفیت سدیم استفاده میشود. نوع مواد، مقدار و مدت زمان آغشته کردن فرش با آنها توسط افراد خبره انتخاب و تنظیم میگردد. پس از خروج کامل آب از فرش، در صورت مشاهدۀ رنگ دواندگی در فرش(حتی با درصد کم) محلولی ترکیبی از یک مادۀ شیمیایی (ترکیب این ماده توسط سرپرست بخش شستوشو آماده میشود)، نسبت به رنگ دواندگی آماده میشود و آن را به وسیلۀ آب پاش بر تمام سطح فرش میپاشند. سپس توسط کج بیل این محلول به تمام نقاط فرش پخش میشود و نسبت به رنگ دواندگی فرش و درصد مواد، بین 5الی 30دقیقه بر روی فرش باقی میماند. پس از آن مرحلۀ آبکشی را مانند قبل تکرار میکنند. اگر آثار رنگ دواندگی همچنان در فرش مشاهده شود، دوباره محلول را آماده میکنند و عملیات قبل تکرار میشود. پس از پایان مرحلۀ شست وشو و آبکشی با فرچه و محلول ریشه های بالا و پایین فرش را میشویند و اثرات باقی ماندۀ رنگ را پاک میکنند و آبکشی را انجام میدهند. جابه جایی فرشها در سالن شور باید بهوسیلۀ دو یا چند نفره، به تناسب ابعاد و سنگینی فرشها، با رعایت کامل روش صحیح برداشتن، حمل کردن و جابه جا کردن اشیای سنگین انجام شود. فرشهای کهنه و قدیمی که طی مراحل شست وشوهای قبلی و خانگی دچار رنگ دواندگی شده اند، نیاز به فرایند تخصصی تری دارند. این فرشها پس از شست وشو و خشک شدن، رنگ دواندگی آنها توسط افراد خبره با قلم مو و مواد شیمیایی برطرف میشود. در هنگام استفاده از مواد شیمیایی باید از ماسک استاندارد استفاده کرد و پوشیدن لباس کار و دستکش لاستیکی الزامی است.
